دکتر عباس صمدی و مهرداد سوری در تحقیقی با عنوان تاثیر توانمندسازی نیروی انسانی بر عملکرد کارکنان اداره کل تعاون استان همدان از بین کل کارکنان اداره کل تعاون استان همدان تعداد ۱۳۲ نفر را با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری طبقه‌بندی تصادفی متناسب انتخاب نمودند. این تحقیق یک پژوهش پیمایشی و توصیفی و تحلیلی از نوع مقطعی در سال ۱۳۸۸ است. داده‌ها و اطلاعات مورد نیاز در این مطالعه به دو شکل کتابخانه‌ای و میدانی تهیه شده است. ارتباط بین متغیرها با استقاده از آزمونهای کولموگروف- اسمیرنوف و همبستگی پیرسون در قالب نرم افزار SPSS بررسی شد. این پژوهش با بکارگیری الگوی توماس و ولتهاوس، اثر توانمندسازی کارکنان بر عملکرد آنها بررسی شده است. یافته‌‌های تحقیق نشان داد هر چهار بعد احساسی مذکور با عملکرد کارکنان ارتباط معنادار دارد، بعبارت دیگر هر چه این احساس‌ها در کارکنان بیشتر باشد، میزان عملکرد آنها بهتر خواهد بود.
۲- دکتر ایران زاده و همکاران (۱۳۸۹)، شناسایی و اولویت‌بندی عوامل موثر بر توانمندسازی
دکتر سلیمان ایران زاده و صادق بابایی هروی در مقاله خود به شناسایی و اولویت‌بندی عوامل موثر بر توانمندسازی به روش TOPSIS (مطالعه موردی: شرکت گاز استان آذربایجان شرقی) پرداخته است. این پژوهش با توجه به هدف، کاربردی و از لحاظ روش تحقیق، توصیفی میباشد. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه میباشد.
جامعه آماری این تحقیق ۱۳۷ نفر از کارکنان شرکت گاز استان آذربایجان شرقی با تحصیلات لیسانس و فوق لیسانس میباشد. حجم نمونه از فرمول تعیین حجم نمونه کوکران و به منظور تعمیم یافته‌ها به جامعه آماری از آزمون t استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها با بهره گرفتن از روش TOPSIS میباشد که یکی از بهترین مدل‌‌های تصمیم‌گیری چند شاخصه است. با بهره گرفتن از نمودار پاره تو عوامل اصلی شناسایی شدند.
هشت عامل به ترتیب اولویت که در توانمندسازی موثر هستند عبارتند از: آموزش، کار تیمی، پاداش مبتنی بر عملکرد، تفویض اختیار، به کارگیری سیستم مشارکت، غنی‌سازی شغلی و حس مسئولیت‌پذیری، وجود انگیزه در پرسنل.
۳- بابایی و همکاران (۱۳۸۱)، تواناسازی کارکنان
در تحقیقی با عنوان تواناسازی کارکنان، سرمایه‌گذاری بی جایگزین که توسط بابایی، خلیلی عراقی و یقین لو در سال ۱۳۸۱ انجام شد، در آن با اشاره به اینکه در ایران موضوع توانمندسازی و توانایی نیروی انسانی کم و بیش در مباحث مدیریتی و موضوعات جذاب مورد بحث قرار گرفته اما هنوز جای بحث بسیار دارد و شایسته است صاحب نظران و کارشناسان امر راه های مناسب تواناسازی کارکنان را بیابند. در تحقیق مذکور به توصیف و تحلیل توانمندسازی به عنوان شیوه مناسب انگیزش در عصر حاضر پرداخته و در این راستا ضمن تشریح رویکردها، ابعاد و عوامل موثر، راه های مختلف توانمندسازی را بررسی می کند.
۴-سلیمانی و همکاران (۱۳۸۸)، رابطه توانمندسازی و تعهد شغلی مدیران
نادر سلیمانی و اشرف السادات مطهری در پژوهشی به رابطه توانمندسازی و تعهد شغلی مدیران در مدارس متوسطه استان سمنان پرداختند. جامعه آماری کلیه مدیران مدارس متوسطه استان سمنان در سال تحصیلی ۸۷-۸۶ که بر طبق جدول مورگان ۱۳۵ نفر برآورد شده است. از دو پرسشنامه توانمندسازی شرت و رینهارت(۱۹۹۲) و پرسشنامه تعهد شغلی بر اساس پرسشنامه بلا (۱۹۸۵) لوداهل و کیجنر (۱۹۶۵) و ماودی و همکاران (۱۹۷۹) تهیه شده است. داده‌‌های گردآوری شده با بهره گرفتن از شاخص‌‌های میانگین، انحراف معیار، ضریب همبستگی گشتاوری پیرسون و تحلیل رگرسیون تجزیه و تحلیل شدند. نتایج این پژوهش نشان داد که بین توانمندسازی مدیران و تعهد شغلی آنان رابطه مثبت و معنادار وجود دارد.
۵-نادری و همکاران (۱۳۸۷)، توانمندسازی کارکنان از طریق آموزش ضمن خدمت
این مقاله به بررسی دیدگاه های مدیران و سرپرستان شرکت پالایش نفت اصفهان درباره افزایش توانمندیهای شغلی کارکنان از طریق آموزشهای ضمن خدمت می‌پردازد. برای گردآوری داده‌ها از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده است. نتایج نشان داده است که از دیدگاه مدیران، افزایش توانمندیهای کارکنان از طریق آموزشهای ضمن خدمت تنها در مولفه‌‌های مسئولیت‌پذیری، راهبردگزینی، سازگاری، رقابت و یادگیری صورت پذیرفته و در سایر مولفه‌ها این افزایش کمتر از حد متوسط بوده است.
۶-عامری و همکاران (۱۳۸۸)، وضعیت شاخص‌‌های توانمندسازی و ارتباط آن با عوامل فردی
میرحسن سیدعامری، مهرداد محرم زاده و لیدا محمدقلیزاد(۱۳۸۸) در تحقیقی با عنوان وضعیت شاخص‌‌های توانمندسازی و ارتباط آن با عوامل فردی در بین مربیان اداره کل تربیت بدنی شهر ارومیه با هدف ارزیابی شاخص‌‌های توانمندسازی در بین مربیان شهر ارومیه طراحی و اجرا شد. این پژوهش از نوع پیمایشی (توصیفی- تحلیلی) است و اطلاعات آن به شکل میدانی جمع آوری شده است. روش نمونه‌گیری چند مرحله‌ای تصادفی و با بهره گرفتن از پرسشنامه ارزیابی شاخص‌‌های توانمندسازی (دی اسکات و تی جیف) بود و با بهره گرفتن از مقایسه میانگین‌ها و واریانس آنالیز شد. نتایج نشان داد که شاخص کل توانمندسازی در جمعیت مورد بررسی در سطح زیاد و خیلی زیاد است و با افزایش سابقه کار و تحصیلات، شاخص‌‌های هویت بخشی و قدردانی و سلامت محیط کار کاهش معنی‌دار یافتند. سطح روحیه مربیان بیشترین و رشد ارتباطات کمترین تاثیر را در شاخص کل توانمندسازی دارد. به عبارتی افزایش سابقه کار مربیان، شاخص هویت بخشی و قدردانی و نیز سلامت محیط کار در جهت رشد و شکوفایی، کاهش معنیداری دارد که زنگ خطری برای دست اندرکاران سازمان است، چرا که نشان دهنده کاهش انگیزه کار و تحلیل توانایی‌‌های بالقوه مربیان به مرور زمان است.
۷-رحمتی (۱۳۸۹)، توانمندسازی پلیس زن و تصمیم‌گیری با رویکرد راهبردی
داریوش رحمتی (۱۳۸۹) در مقاله‌ای به توضیح و تبیین رویکرد به مفهوم توانمندسازی پلیس زن در تصمیم‌گیری پرداخته است تا ویژگیهای سازمانی پلیس زن توانمند به صورت عاملی موثر در توانمندسازی دستاوردها و موانع موجود در سازمان، مشخص گردد. تحلیل مسئولیت‌ها، تعیین وظایف و اختیارات و بهبود سطح دانش تخصصی تصمیم‌گیری کارکنان برای اجرای مسئولیت‌‌های تعریف شده نه فقط به ارتقای توان کاری سازمان و در نهایت به بهبود بهره‌وری تصمیم‌گیری خواهد انجامید.
۸-عبدالهی و همکاران (۱۳۸۸)، بررسی میزان توانمندی و عوامل مرتبط با توانمندسازی اعضای هیئت علمی
در این تحقیق، میزان توانمندی و عوامل مرتبط با توانمندسازی اعضای هیئت علمی مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاکی از آن است که اعضای هیئت علمی در بعد معنی‌دار بودن شغل نسبت به دیگر ابعاد توانمندسازی (خوداثربخشی، خومختاری، موثر بودن و اعتماد) توانمندتر هستند و در بعد اعتماد در پایین‌ترین حد توانمندی قرار دارند. متغیرهای الگوبرداری و پاداش مبتنی بر عملکرد با توانمندسازی اعضای هیئت علمی رابطه‌ای ندارند، اما دو عامل غنی‌سازی شغل و مدیریت مشارکتی با توانمندسازی آنان رابطه دارد. نتایج و یافته‌‌های این طرح حاکی از آن است که براساس آزمون فریدمن میانگین رتبه‌‌های شاخص‌‌های معنی‌دار بودن، خوداثربخشی، خودسامانی، موثر بودن و اعتماد به ترتیب ۴۰/۴، ۵۷/۳، ۱۱/۳، ۹۹/۱، ۹۳/۱ میباشد.
۹- جزینی (۱۳۸۵)، عوامل موثر بر توانمندسازی افسران ستاد ناجا
هدف از این مقاله، شناسایی عوامل تاثیرگذار بر توانمندسازی افسران ستاد ناجا میباشد. این پژوهش از نظر نوع، کاربردی و از نظر روش، توصیفی- پیمایشی میباشد. ابزار جمع آوری داده‌ها پرسشنامه میباشد. جامعه آماری پژوهش، تمامی خبرگان ستاد فرماندهی ناجا که به نحوی با توانمندسازی کارکنان ارتباط دارند میباشد و تعداد آنها ۱۱۶ نفر به صورت تمام شمار انجام شده است. ابزار جمع آوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامه بوده و برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از آزمونهای خی دو، همبستگی پیرسون و اسپیرمن استفاده شده است. این پژوهش دارای پنج فرضیه بوده است که براساس نتایج حاصله از پژوهش چهار فرضیه (تاثیر سبک رهبری، انگیزه، روش‌‌های آموزش و رضایت شغلی در توانمندسازی اقسران ستاد ناجا) تایید و یک فرضیه آن (تاثیر ساختار بر توانمندسازی افسران ستاد ) رد شده است.
۱۰- خانعلیزاده و همکاران (۱۳۸۹)، رابطه بین توانمندسازی و یادگیری سازمانی
رقیه خانعلیزاده، دکتر اسداله کردنائیج، علی اصغر فانی و اصغر مشبکی پژوهشی را تحت عنوان رابطه بین توانمندسازی و یادگیری سازمانی (مورد مطالع: دانشگاه تربیت مدرس) با هدف توصیف منظم و مدون ابعاد توانمندسازی و ارتباط آن با یادگیری سازمانی انجام داده‌اند.
این تحقیق از نوع توسعه‌ای و توصیفی و از نوع همبستگی است. ابزار اصلی سنجش، پرسشنامه است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌‌های مختلف آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است. جامعه آماری ۲۷۱ نفر از کارکنان یک دانشگاه با تحصیلات لیسانس و بالاتر هستند. نتایج پژوهش نشان میدهد که رابطه معنیداری میان یادگیری بر توانمندسازی و تاثیر بسیار قوی یادگیری بر توانمندسازی است و نیز مشخص گردید که در دانشگاه پنج بعد توانمندی که عبارتند از: احساس شایستگی، استقلال، موثر بودن، معنیداری و اعتماد در کارکنان وجود دارد و از حد متوسط بالاتر است، اما از هفت بعد یادگیری سازمانی در حد انتظار برخوردار نیست و فقط سه بعد کار ویادگیری گروهی، تفکر سیستمی و توسعه شایستگی کارکنان، از حد متوسط بالاتر است.
۱۱-سیدجوادین و همکاران (۱۳۸۸)، بررسی عوامل موثر بر توانمندسازی نیروی انسانی در خدمات
سید رضا سید جوادین، حامد حیدری و سعید شهباز مرادی مقاله‌ای با عنوان بررسی عوامل موثر بر توانمندسازی نیروی انسانی در خدمات، بررسی موردی در نظام بانکی را نوشته‌اند.
این پژوهش از حیث هدف کاربردی و از حیث گردآوری داده‌ها از نوع تحقیقات توصیفی و از شاخه مطالعات میدانی است. روش انجام پژوهش نیز به صورت پیمایشی است که مهمترین ویژگی آن قابل تعمیم بودن نتایج آن است. با بهره گرفتن از تکنیک تحلیل عاملی، پنج عامل با مقدار ویژه بالای یک احصاء شده‌اند و عبارتند از: توجه به رشد فردی و طراحی شغل، توجه به مسائل نیروی انسانی و تیم‌‌های کاری، سبک رهبری، توجه به رسمیت و شفافیت و توجه به محیط و عدم تمرکز.
۱۲- لک و همکاران (۱۳۹۰)، تاثیر زیرساختهای فناوری اطلاعات در توانمندسازی کارکنان پلیس
بهزاد لک و رضا جوادیان مقاله‌ای با عنوان تاثیر زیرساختهای فناوری اطلاعات در توانمندسازی کارکنان پلیس و باا هدف بررسی عوامل موثر در بالا بردن ظرفیت و منابع کافی در جهت دسترسی و استفاده سریع از دانش، اطلاعات و فناوری انجام شده است. رویکرد تحقیق حاضر کیفی و از روش توصیفی استفاده شده است.
نتایج حاکی از آن است که زیر ساختهای فناوری اطلاعات در توانمندسازی کارکنان پلیس تاثیراتی از جمله افزایش سرعت، افزایش دقت، کاهش اندازه فیزیکی منابع اطلاعات، حذف برخی از فرایندهای زاید اداری، ایجاد امکان همکاری از راه دور و کاهش هزینه‌‌های سازمان پلیس را به همراه خواهد داشت.
۱۳-بختیاری و همکاران (۱۳۸۹)، نقش راهبردهای مدیریتی در توانمندسازی مدیران
حسن بختیاری و اسماعیل احمدی مقدم در این مقاله با هدف تعیین میزان نقش راهبردهای مدیریتی در توانمندسازی مدیران انجام شده است. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی و از نظر روش، توصیفی از نوع پیمایشی است.
جامعه آماری ۱۰۱۲ نفر از مدیران مالی، میانی و عملیاتی یکی از سازمانهای کشوری از ۱۳ استان است. نمونه‌ها از طریق نمونه‌گیری خوشه‌ای و تصادفی منظم انتخاب شدند. گردآوری داده‌ها از طریق پرسشنامه محقق ساخته که روایی و پایایی آن تایید شده است، انجام گرفته است.
نتایج نشان میدهد که راهبردهای مدیریتی موثر بر توانمندسازی مدیران به ترتیب عبارت از شفافیت نقش، تدارک منابع، پاداش، حمایت، ارزیابی عملکرد، فناوری اطلاعات، سبک رهبری و ساختار بوده است.
ضمن توجه به اینکه شفافیت نقش بیشترین تاثیر و ساختار کمترین میزان تاثیر را در توانمندسازی مدیران داشته‌اند.
۱۴-مجیدی و همکاران (۱۳۸۷)، بررسی رابطه بین ابعاد توانمندسازی و امنیت شغلی کارکنان
عبداله مجیدی، اکبر قهرمانی و علی اکبر محمودآبادی در مقاله‌ای با عنوان بررسی رابطه بین ابعاد توانمندسازی و امنیت شغلی کارکنان دانشگاه علوم انتظامی با هدف بررسی مولفه‌‌های توانمندسازی کارکنان در ۵ بعد احساس شایستگی، احساس موثر بودن، احساس اعتماد، استقلال در کار، احساس معنی‌دار بودن که بر اساس مدل وتن و کمرون در نظر گرفته شده است، انجام شد.
این تحقیق از نوع تحقیقات توصیفی- همبستگی بوده و از پرسشنامه‌ای که روایی و پایایی آن مورد تایید بوده است جهت جمع آوری داده‌ها استفاده شده است.
نتایج نشان میدهد که بین توانمندسازی و امنیت شغلی کارکنان دانشگاه علوم انتظامی رابطه معنیداری وجود داشت. بین احساس شایستگی و امنیت شغلی رابطه معنیداری وجود ندارد. اما بین احساس موثر بودن و احساس اعتماد و احساس استقلال و احساس معنادار بودن با امنیت شغلی کارکنان دانشگاه علوم انتظامی رابطه معنیداری وجود دارد.
۱۵- زعیمی و همکاران (۱۳۸۳)، بررسی ارتباط بین سبک‌‌های مدیران پرستاری و توانمندی آنان
در تحقیقی با عنوان بررسی ارتباط بین سبک‌‌های مدیران پرستاری و توانمندی آنان، شیوه رهبری و توانمندسازی مدیران پرستاری از دیدگاه خودشان و پرسنل پرستاری تعیین و ارتباط بین آنها بررسی شد. این مطالعه نشان داد که توانمندی بالا و رفتارهای رهبری مدیران منجر به افزایش توانمندی پرسنل پرستاری نگردیده است. لذا شیوه‌‌های رهبری مدیران اثربخشی لازم را ندارد. به نظر می‌رسد فقدان دانش کاربردی مدیریتی مدیران و همچنین محدودیتهای سازمانی منجر به عدم اثربخشی رفتارهای مدیریتی آنان میشود. از طریق اقدامات اثربخش در بهسازی مدیریت پرستاری میتوان، توانمندسازی سازمانی و روانی را افزایش داد که در نهایت نیز منجر به ارتقاء عملکرد حرفه‌ای پرستاران گردد.
۲-۲-۳- گفتار دوم
۲-۲-۳- ۱- مروری بر مطالعات و تحقیق‌‌های مشابه خارجی
۱۶- فای[۳۵] (۱۹۹۴)، توانمندسازی فراتر از تفویض اختیار
فای معتقد است که توانمندسازی چیزی متفاوت و فراتر از تفویض اختیار است. وی تفاوت بین این دو اصطلاح را در قالب یک مثال توضیح میدهد. به گفته وی اگر شما پولی به فردی بدهید تا او به وسیله آن حتماٌ یک جفت جوراب بخرد تفویض اختیار انجام گرفته، اما اگر برای این شخص یک چارچوبی جهت خرید لباس تعیین شود و او بتواند آن را در چارچوب مورد نظر هرگونه که خود مناسب میداند هزینه کند، این توانمندسازی است.
۱۷- سیبرت[۳۶](۲۰۰۴)، اثر تیم‌‌های خوگردان در توانمندسازی
در تحقیقی که توسط سیبرت انجام گرفته است، به این موضوع اشاره شده است که مسئولین واحدها به منظور بهبود درک کارکنان نسبت به توانمندیهای شان، با ایجاد تیم‌‌های اثربخش و خودگردان در حوزه‌‌های مختلف کاری به اعطای اختیارات کافی متناسب با مسئولیت پرداخته و با فراهم نمودن زمینه اعتمادسازی به دیگران از طریق شفاف‌سازی اطلاع رسانی، جریان‌ها و سلیقه‌‌های مختلف فکری سازمان را ساماندهی می کند.
۱۸- چرینگتون[۳۷](۱۹۸۷)، اثر عنصر انسانی در توانمندی سازمانها
چرینگتون معتقد است که توانایی سازمان به عناصر انسانی آن بستگی دارد و زمانی سازمانها می‌توانند از توانایی انسانها بهره‌مند شوند که در محیط آنها عناصر انسانی مناسب در دسترس باشند. چگونگی ترکیب انسانی، عرضه و تقاضای نیروی کار را متاثر میسازد. صعود یا نزول نرخ رشد جمعیتی در افزایش با کار و نیاز به انجام کار توسط نیروی انسانی نیز تاثیر میگذارد. هم اکنون این نگرانی در کشورهایی که مبارزه با رشد جمعیت را بطور جدی دنبال نموده‌اند، وجود دارد که آنها با کمبود نیروی کار مواجه شوند.
۱۹- آرمسترانگ[۳۸] (۱۹۹۴)، تاثیر طراحی مناسب سازمان بر توانمندسازی
آرمسترانگ در این تحقیق بیان میکند که طراحی مناسب سازمان و مشاغل، شیوه‌هایی که بتواند مسئولیت‌پذیری کارکنان را بصورت فردی، گروهی و تیمی افزایش دهد، بکارگماری مناسب افراد، تدارک پیشرفتهای فردی و گروهی بگونه‌ای که پیشرفت افراد را ممکن سازد، روش های آموزشی و پرورشی که هم شایستگی و هم اعتماد به نفس را در کارکنان افزایش دهد، منجر خواهد شد که از افراد سازمانها، انسانهای توانمند بسازد تا در خدمت اهداف قرار گیرند.
۲۰- رابینز[۳۹] و همکاران (۲۰۰۲)، عوامل موثر بر توانمندسازی
ب- گروهبندی موازی[۱۳۴]: ساختار موازی(مشابهت) عنوانها و متنها آشکار میسازد که آنها از ماهیت یکسانی برخوردارند.فضای بصری و همترازی متن را به قطعههای مشخصی تقسیم می کند و به مخاطب اجاز ه میدهد روابط بین اجزا را در صفحه تشخیص دهد. بر این مبنا، عنوانها با توجه به اصلی و فرعی بودن باید به صورت موازی (مشابه) در صفحه نمایش درآیند. نوع قلم، اندازه و همچنین رنگهای یکسان می تواند به این امر کمک کند. مکان قرارگیری متن و عنوانها نیز باید به صورت مشابه در سرتاسر کتاب رعایت شود.
ج- گروهبندی مادون[۱۳۵]: برای ساخت فهرستها و همچنین برجسته سازی نکتههای درون متنی میتوان از گروهبندی مادون استفاده کرد. در این نوع گروهبندی برای ایجاد فهرست از تورفتگیها و تغییر اندازه قلم استفاده می شود. برای مثال در برخی کتابهای درسی جهت ذکر نقل قولهای مستقیم از تورفتگی بیشتر نسبت به متن و کوچک کردن قلم استفاده می شود. همچنین نکتههای مهم و مراحل یک روش کار (مانند حل مسأله به صورت فهرستوار ارائه میگردد(اسالوین[۱۳۶]، ۲۰۰۵).
بستن یا بندش[۱۳۷]: عناصر اگر بخواهند یک الگو را تکمیل نمایند، به صورت گروهی با یکدیگر دیده میشوند. «هرگنهان و السون[۱۳۸] (۱۹۹۷) معتقدند که اصل بستن یا تکمیل، بیشتر از سایر اصول نظریه گشتالت به موضوعهای یادگیری و حافظه مربوط است. آنان همچنین اظهار میدارند که این اصل مانند اصول دیگر، از قانون کلی پراگنانز[۱۳۹] پیروی می کنند که ما میگوید ما به جهان پیرامون به گونه ای پاسخ می دهیم که آن را در شرایط موجود به حداکثر معنیداری میسازیم » (به نقل از سیف، ۱۳۸۳، ص ۲۲۶).
-
- قانون ادامه خوب[۱۴۰]: طبق قانون ادامه خوب یا سرنوشت مشترک[۱۴۱]، سازمان ادراکی به نحوی تشکیل میگردد که عناصر در خطوط مستقیم و یا منحنیهای صاف به صورت یک واحد دیده شوند.همچنین هرگاه اشیا در یک جهت مشترک حرکت کنند، به صورت یک واحد دیده می شوند (پدروز، ۲۰۰۵). قانون بستن و ادامه خوب در طراحی الگوها، دیاگرامها، چارتها و نقشههای مفهومی قابل استفاده است. قوانین گروهبندی گشتالت معمولأ به صورت مستقل دیده نمیشوند و همواره تحت تاثیر یکدیگر قرار داردند، به طوری که ادراک نهایی شما از یک صحنه و یا صفحهی کتاب تحت تاثیر جنبه های مختلف قانون ادراک دیداری گشتالت می باشد.
ب.تضاد شکل و زمینه
تضاد شکل و زمینه اشاره به درجهای دارد که یک عنصر در صفحه برجسته می شود. شکل در هر زمینهای همان گشتالت است، یعنی چیزی که ادراک می شود. «زمینه عبارت از صحنهای است که شکل در آ« ظاهر می شود.به عبارت دیگر، بخشی از حوزه ادراکی که به خوبی سازمانیافته است و توجه شخص را به خود جلب می کند، کل نام دارد و بخش مبهم و نامتمایز حوزه ادراکی که شکل در آن بارز جلوه مینماید، زمینه نام دارد» (سیف،۱۳۸۳، ص۲۷۶).
در طراحی صفحههای کتاب درسی باید به تضاد شکل و زمینه توجه زیادی داشت. مفاهیم کلیدی و نکتههای مهم باید همواره از متن اصلی برجستهتر باشند و صفحه از حداقل عناصر دیداری تشکیل شده باشد. وجود عناصر زیاد در صفحه و عدم رعایت قواعد تضاد باعث می شود که متون و مفاهیم اصلی درس درون متن قابل شناسایی نباشند و گاه برداشت مخاطب از درسی با هداف مورد نظر متفاوت باشد. پارازیتهای دیداری[۱۴۲]، هر چیزی است که تضاد شکل و زمینه را کاهش دهد. وجود رنگها و شکلهای محو در متن و همچنین بهره گیری از تصویرهای شلوغ باعث می شود مخاطبان در دریافت مفاهیم گیج شده و دچار تنش شوند (اسالوین، ۲۰۰۵).
«ارزش آموزشی اصل شکل و زمینه درآن است که موضوع یادگیری باید از زمینهای که در آن قرار دارد برجسته تر و بارزتر جلوه کند تا به خوبی آموخته شود. اگر موضوع یادگیری در زمینهای که در آن ظاهر می شود برجسته نباشد به خوبی قابل یادگیری نیست. مثلأ نوشتن مطالب با رنگ سفید بر روی تابلوی سفید یا با رنگ تیره بر روی تابلوی سیاه به خوبی قابل درک نیست و لذا یادگیری آن دشوار است. به سخن دیگر، انسان از طریق تمایزی که بین شکل و زمینه وجود دارد به یادگیری می پردازد (سیف، ۱۳۸۳، ص۲۶۸).
سابقه ی علمی پیشینه تحقیق در ایران و خارج از کشور:
الف- تحقیقات داخلی:
در داخل کشور پژوهش های انگشت شماری در زمینه بررسی طراحی و تدوین کتب درسی صورت گرفته است که در بین آن ها درصد بیشتری سهم کتاب های ابتدایی میباشد، اما باید اذعان نمود که در زمینه ارزیابی کتب درسی کودکان با نیازهای خاص هیچگونه تحقیقی صورت نگرفته است و این مسئله به نوعی بیانگر منحصر بفرد بودن موضوع تحقیق می باشد. در ادامه ما به برخی از تحقیقاتی که در زمینه ارزیابی کتب درسی از جنبه های مختلف به انجام رسیده است اشاره خواهیم نمود.
سازمان پژوهش و نوسازی آموزشی (۱۳۵۹) در تحقیقی اقدام به تدوین ویژگی های مطلوب کتاب های درسی و اصول بررسی و ارزشیابی آن ها نمود. در این تحقیق که در قالب ۲۰ بند ارائه شد در آخرین بند بیان می شود که “طراحی کتاب های درسی از نظر گرافیکی باید جالب توجه و متناسب با سن یادگیرنده باشد.”
عطار(۱۳۷۲) در پژوهشی دیگر با عنوان “تجزیه و تحلیل گرافیکی کتاب های درسی” به بررسی طراحی گرافیکی کتاب های درسی دوره ی ابتدایی اقدام نمود. او در بررسی خود به این نتیجه رسید که تصویر سازی در کتاب درسی باید کاملأ در خدمت اهداف آموزشی باشد، به جز مواردی که نقش تزئینی دارد. یک اثر مصور شده خوب باید دارای ویژگی های خاص نظیر خلاقیت، حیات، حرکت، جان پذیری ،زیبایی، رعایت شخصیت انسانی، رعایت ارزش های ملی و فرهنگی، رعایت حقوق بین الملل، کاربرد به جا و مناسب سبک، هماهنگی تصویر و متن، همزمانی تصویر و متن و به کارگیری رنگ مناسب باشد.
علی مردانی (۱۳۸۰) در پژوهش خود با عنوان “شکل، فرم و طراحی گرافیکی کتاب های درسی و اثر آن در آموزش” به بررسی نقش گرافیک در طراحی کتاب های درسی و اثر آن بر آموزش پرداخت.
از دیگر تحقیقات در این زمینه می توان از پژوهش های صفدری (۱۳۷۰) تحت عنوان “بررسی گرافیک در کتاب های دبستان” و وجدانی(۱۳۷۳؛ به نقل از حمزیی، ۱۳۹۲) با عنوان “تجزیه و تحلیل نقش گرافیک در طراحی کتب درسی دوره ابتدایی” نام برد.
حوزه ی دیگر این دست تحقیقات را می توان به بخش کتاب های دانشگاهی اختصاص داد که گر چه دارای تعدد کم تری نسبت به بخش کتاب های ابتدایی می باشند اما دارای نتایج قابل توجهی می باشند.
ملک افضلی (۱۳۸۷) در پژهشی با عنوان “بررسی تحلیلی نقش گرافیک در نظام آموزش از راه دور” به بررسی طراحی گرافیکی کتاب های درسی دانشگاه پیام نور پرداخت که در نتایج تحقیقات خود به نتایج زیر رسید:
-
- استفاده از تصاویر، نمودار، جدول، اعلان در کتاب های درسی برای فراگیران قابل توجه است و نتایج مثبتی در پی دارد.
-
- استفاده از عناصر گرافیکی و ایجاد ارتباط بصری باعث افزایش انگیزه دانشجویان می شود.
-
- با وجود اهمیت نقش گرافیک در تولید مواد آموزشی متاسفانه دست اندرکاران به این مساله توجه چندانی نکرده اند.
آرمند و دیگران (۱۳۸۰) در پژوهشی به بررسی ویژگی های مطلوب کتاب های درسی دانشگاهی از دیدگاه اساتید و دانشجویان پرداخته اند. همچنین آرمند و رضایی (۱۳۸۱) در پژوهشی دیگر (۱۰۶) کتاب درسی علوم انسانی که به زبان انگلیسی توسط ناشران معتبر بین سال های ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ منتشر شده بود را مورد بررسی قرار دادند.
رسولی و صابونچی (۱۳۸۵؛ به نقل از حمزیی، ۱۳۹۲) در مصاحبه با حدود ۳۰ دانشجوی رشته علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی به این نتیجه رسید که مهم ترین مسایلی که در زمینه طراحی ظاهری کتاب های درسی مطرح است کیفیت پایین و شیرازهی نامناسب، عدم استفاده از تصاویر واضح و گویا در متن و نبود رنگ آمیزی مناسب است(حمزیی، ۱۳۹۲).
از دیگر تحقیقات در این زمینه می توان به مطالعه آبریزه (۱۳۷۰) با عنوان “کاربرد گرافیک در کتاب های آموزشی"، مشتاقی (۱۳۶۸) با عنوان “بررسی تصویر سازی با تاکید بر تصویر سازی کتاب جهت گروه سنی نوجوان"، اسدی(۱۳۷۱) تحت عنوان” بررسی تصاویر روی جلد کتاب های درسی” نام برد.
ب- تحقیقات خارجی:
در مطالعاتی که در زمینه ارزیابی مولفه های گرافیکی کتب درسی کودکان با نیازهای خاص صورت گرفت، پژوهشی با این عنوان به دست نیامده است. اما در زمینه طراحی بصری کتاب های درسی به خصوص در سطح دانشگاه به نام هایی برخورد کردیم که دارای فعالیت چندین ساله در این زمینه بوده اند و دارای تألیفات و مقالات بسیاری بوده اند. از جمله:
اسپالدینگ[۱۴۳](۱۹۹۵) در سه دهه گذشته به مطالعه و تحقیق در زمینه کتب درسی دانشگاهی پرداخته است .او خود مولف کتاب درسی نیست ولی سال ها در زمینه نشر این گونه کتاب ها سابقه داشته است.او تاکید می کند طراح کتاب باید بین تجارب عینی و تصورات انتزاعی تعادل ایجاد کند. «نگارش کتاب درسی موفق» از جمله آثار مطرح هاینز میباشد.
مری آلن لپیونکا (۲۰۰۵) بیش از ۱۸ سال از عمر خویش را صرف کمک به مولفین کتاب های درسی کرده است. «نحوه نگارش و تهیه کتاب های درسی دانشگاهی » اثر ی از اوست که در آن نکات مهم در طراحی کتاب های درسی بیان شده است. او تاکید می کند:«جلوه کتاب با احساسی که هنگام در دست گرفتن آن و دیدن صفاتش پیدا می کنید رابطه مستقیم دارد».
پاویو[۱۴۴] (۱۹۹۵)، رئیس موسسه ویرایش اسناد، موسسه بین المللی آموزش نشر و جامعه تاریخ نویسندگی؛ خواندن و نشر می باشد .وی در اثر خود با نام «راهنما برای نویسندگان آکادمیک» به ارائه راهنماییهایی جهت آماده سازی و نشر کتاب های درسی می پردازد.
تاتوم[۱۴۵] (۲۰۰۵) در پژوهشی نقش تصویر را در طراحی کتاب های درسی مورد بررسی قرار دادند. هارتلی (۲۰۰۴) در پژوهشی اصول طراحی متن را از لحاظ ویژگی ظاهری و نگارش طبقه بندی کرد. ویکری[۱۴۶] (۲۰۰۲) در اثر معروف خود با عنوان «کتاب درسی و مواد آموزشی انتشارات مولف» و کاستلر[۱۴۷](۱۹۹۰) در کتاب «اساتید به عنوان نویسنده کتاب دانشگاهی » نیز به این مقوله پرداخته اند و به نتایج درخور توجهی دست یافته اند.
فصل سوم
روش پژوهش
مقدمه
در این فصل به معرفی طرح پژوهش و الگوی مورد استفاده جهت جمعآوری داده ها و تحلیل آنها مباحثی طرح می شود و سپس به بحث در مورد جامعه آماری، نمونه و روش نمونه گیری پرداخته خواهد شد. نحوه تعیین ملاکها و ساخت ابزارهای پژوهش (پرسش نامه) قسمت دیگری از فصل ۳ این رساله را تشکیل می دهند. ابتدا نحوه سنجش روایی صوری و پایایی پرسشنامه بررسی می شود و سپس در زمینه نحوه جمعآوری داده ها بحثهایی صورت میگیرد. توضیح روش تجزیه و تحلیل اطلاعات در دو سطح توصیفی و استنباطی بخش آخر این فصل است.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نوع پژوهشهای کاربردی است که هدف آن دستیابی به اصول و قواعدی برای طراحی کتب درسی اول ابتدایی مدارس استثنایی (با نگاه خاصتر به کتاب های کودکان کم توان جسمی و حرکتی) میباشد. از طرف دیگر با توجه به اینکه پژوهش به دنبال توصیف عینی، واقعی و منظم خصوصیات یک موضوع میباشد و هدف آن جمعآوری، توصیف و تحلیل معیارهای طراحی گرافیک کتب اول ابتدایی کودکان کم توان جسمی و حرکتی است، از نوع توصیفی ـ زمینه یابی میباشد. پژوهش توصیفی به منظور توضیح نظاممند، عینی و دقیق وقایع و خصوصیات مورد نظر با موضوع مورد علاقه صورت میگیرد.
روش انجام تحقیق
پس از انتخاب نمونه پرسشنامه ها در بین معلمان مدارس استثنایی با آموزشهای کودکان کم توان جسمی و حرکتی و چند معلولیتی توزیع شد، تا داده های اولیه گردآوری شود، سپس با بهره گرفتن از روش های آماری تحلیلهای لازم صورت گرفت. در پایان نیز نتایج به دست آمده با هم و با نتایج تحقیقات دیگر مقایسه می شود تا از این رهگذر بتوان راهبردهای کاربردی به منظور بهبود وضعیت گرفیکی کتب درسی این پایه ارائه نمود.
جامعــه آمــاری
جامعه آماری این پژوهش را کلیه معلمان کودکان کم توان جسمی و حرکتی و چند معلولیتی مقطع ابتدایی مدارس استثنایی شهر تهران تشکیل می دهند.
حجم نمونه و روش نمونه گیری
روش نموه گیری در پژوهش حاضر نمونه گیری خوشه ای تک مرحله ای است. در نمونه گیری خوشه ای در مرحله ابتدایی باید از بین خوشه های تشکیل دهنده جامعه یا جمعیت مورد بررسی تعدادی خوشه را انتخاب کرد؛ نحوه انتخاب خوشه ها می تواند تصادفی ساده یا منظم باشد. پس از انتخاب خوشه های مورد نظر وارد مرحله بعدی این نوع نمونه گیری می شویم و در این پژوهش کلیه افراد در خوشه انتخاب شده مورد بررسی قرار گرفت. در این پژوهش خوشه ها همان مدارس استثنایی با آموزشهای ویژه کودکان کم توان جسمی و حرکتی مناطق مختلف در سطح تهران هستند. همچنین حجم نمونه با توجه به تعداد افراد جامعه (۲۴۰ نفر) بر اساس جدول مورگان ۱۴۴ انتخاب شد.
ابزار جمع آوری اطـلاعات
برای ساختن پرسشنامه، ابتدا پژوهشگر به بررسی پرسشنامه های داخلی و خارجی که از جمله مؤلفه های آن طراحی گرافیک کتابهای درسی بود پرداخت. از جمله پرسشنامه های خارجی میتوان به پرسشنامه ارزیابی مهارت های کتاب درسی[۱۴۸] تألیف لیف لانگ[۱۴۹] (۲۰۰۶)، پرسشنامه تحلیل ویژگیهای کتاب درسی تألیف بارک[۱۵۰] (۲۰۰۱)، اشاره نمود. پرسشنامه ماسوهارا[۱۵۱] (۱۹۹۸)، تامیلینسون[۱۵۲] (۱۹۸۸)، اسکرسو[۱۵۳] (۱۹۹۱)، کانینگزورث و کوسل[۱۵۴] (۱۹۹۱)، ریورز[۱۵۵] (۱۹۸۱) و کندلین و برین[۱۵۶] (۱۹۷۹) از دیگر منابع مورد استفاده بودند(رشیدی، ۲۰۰۵). همچنین از پرسشنامه های داخلی میتوان به پرسشنامه بررسی معیارهای تألیف و تدوین کتابهای درسی دانشگاهی تألیف جمال زواره (۱۳۸۷)، پرسشنامه ارزیابی طراحی کتاب درسی تألیف علیمردانی (۱۳۸۰)، پرسشنامه بررسی مؤلفه های گرافیکی کتابهای درسی دانشگاهی تألیف کیانی(۱۳۸۶) و همچنین پرسشنامه مؤلفه های گرافیکی در کتابهای درسی تألیف حمزه یی (۱۳۹۲) نام برد. در این مطالعه پژوهشگر از پرسشنامه محقق ساختهای که شامل ۵ مولفه و ۲۵ گویه به شرح ذیل بود، استفاده کرده است:
وان کس که با عمامهسر، مویِسر گذاشت
مندیل اوست سوی دَرَک ریسمان او
وان تـاجـری کـه رد مظــالم بمـا نــداد
مســکن کـند بقـعر سقـر کاروان او
تنهــا برای ما و تــو یزدان درســت کرد
خلــد برین وان چمــن بیکــران او
آن خـانههای خلوت و غلمان و حور عین
وان قــابهای پر ز پلــو زعفـران او
در ابیات بسیاری که شاعر به جای اهالی یک شهر و کشوری نام خود کشور و یا شهر رامیبرد، همچون ابیات ذیل که از غرب و شرق به جای اهل غرب و شرق بکار رفته است:
الغربُ مُستَنَدٌ إلی التَدبیرِ وَ الشَرقُ مُعتَمدٌ عَلی التَقدیرِ
(الزهاوی، ۱۹۷۲،ج۱ : ۲۷۷)
(مردم غرب تکیه بر علم و تدبیر دارند و مردمان مشرقزمین هنوز در گیر و دار تقدیر هستند.)
در این ابیات غرب و شرق با علاقۀ محلیه به جای غربیها و شرقیها بکار رفته است. همانگونه که در ابیات زیر بهار به جای سیاستمداران انگلیسی، خود انگلیس را مورد خطاب قرار داده است:
انگلیسا در جهان بیچاره و رسوا شوی ز آسیا آواره گردی وز اروپا پا شوی
(بهار ،۱۳۵۸،ج۱ : ۷۲۰)
مجاز عقلی: از جمله مجازهای عقلی که در اشعار بهار و زهاوی بکار رفته است میتوان به ابیات زیر اشاره کرد:
قَد أذهلَ الشَعبَ عَن حَقِّه الهوی وَ الغُرورُ
(الزهاوی،۱۹۵۵: ۲۴۵)
(خواسته های نفسانی و تکبر بیجا باعث شده مردم حقوقشان را فراموش بکنند)
اسناد فعل «اذهل» (سرگرم شدن به چیزی که باعث فراموشی کار اصلی میگردد) به غرور و تکبر مجاز عقلی با علاقۀ سببیه است، چرا که غرور خود باعث فراموش کردن حق نمیگردد، بلکه سبب میشود که مردم حقیقت عقبماندگی و ضعف و ناتوانی خود را نبینند و در این چاه آنقدر فرو روند که حقوق خود را فراموش کنند. زهاوی در بیت دیگری درباره حاکم چنین میگوید:
غَرَّبَ الأبریاءَ بَثَّ الجَواسیـ ـسَ علی الناسِ أسعَفَ الفِجارا
(الزهاوی، ۱۹۷۲،ج۱: ۸۳)
(نیکان را از خود دور و تبعید کرد و جاسوسان را در میان مردم فرستاد و زشتیها را گسترش داد.)
در این ابیات حاکم خود مستقیما باعث تبعید دانشمندان و گسترش جاسوسان و پلشتیها نمیشود، بلکه پادشاه با دستورات خود، سبب بوجود آمدن چنین رویدادهایی میگردد و عامل اصلی خود مردم و یا عمال حاکم هستند. بنابراین علاقه در این بیت سببیه است. در بیتی دیگر بهار حوادثی را که در کشور رخ میدهد با بهره گرفتن از مجاز با علاقۀ سببیه مستقیما به محمدعلی شاه نسبت داده و چنین میگوید:
خانه محتشم آباد که از همت او شیون و غلغله در خانۀ مسکین و گداست
(بهار،۱۳۵۸،ج۲ : ۳۷۰)
همچنین در بیتی دیگر چنین میگوید: (بهار ،۱۳۵۸، ج۱: ۳۰۴)
تا توانی ظلم کن کاین روزگار بی کتاب حامی هر بی کتاب است ای مشار السلطنه
در این ابیات حمایت از افراد بیحساب و کتاب بودن را به روزگار اسناد داده است، و این اسنادی است غیرحقیقی، چرا که روزگار زمانی است برای رواج ناعدالتی و هرج و مرج و خود نمیتوان دلیل اصلی آشفتگیهای اقتصادی گردد، بنابراین علاقه در این بیت زمانیه است.
۲٫۱٫۲٫۴٫ استعاره
همانگونه که ذکر گردید، استعاره خود بخشی از مجاز است؛ و آن تشبیهی است که یکی از ارکان تشبیه در آن حذف گردیده و خواننده به کمک شباهت‌های ممکن قابل حدس که علاقه نامیده میشود، به رکن دیگر آن پی میبرد. در واقع استعاره « تشبیه فشرده است و کارآمدترین ابزار تخیل وبه اصطلاح ابزار نقاشی در کلام است، یعنی حقیقت مبتذل و تکراری است و با کمک استعاره از آن می‌گریزیم.» (شمیسا، ۱۳۸۱: ۱۵۴) بنابراین « باعث ایجاد پویایی حرکت و حیات فوق العاده در کلام میگردد وآن را از ایستایی و سکون می‌رهاند.» (قائمی، ۱۳۸۸: ۱۰۱) البته استعاره از تشبیه و مجاز مرسل بلیغتر است زیرا در آن ادعای اتحاد وجود دارد. همچنین «یکی از وظایف استعاره در طنز آن است که در زمینه نشان دادن بیرسمیها، دنیایی از اغراق بیافریند… در عین حال بر ابهام شاعرانه در طنز میافزاید و قدرت تاثیر بیشتری هم به معانی میبخشد.»(بهزادی اندوهجردی، ۱۳۷۸: ۱۵۹) و با تصویرپردازی جدیدی که خلق میکند، باعث توسع در زبان میگردد.
علاوه بر این بنابرآنچه که ابوهلال عسگری در تعریف استعاره میگوید: نقل العباره عن موضع استعمالها فی اصل اللغه الی غیره لغرض. (المعتوق،۲۰۰۶: ۱۰۱) نوعی هنجارگریزی است «هنجارگریزی معنایی بر وجه استعاری متن تاثیر میگذارد. هرچه گریز از معنا بیشتر باشد، روابط استعاری گستردهتر میشود.» (سجودی و کاکه خوانی،۱۳۸۷: ۳۰۶)
سجودی استعاره را، که مبتنی بر مشابهت است محور جانشنی و مجاز را، که مبتنی بر مجاورت است محور همنشینی میداند و دربارۀ هنجارگریزی آن چنین مینویسد: « شکلگیری گفتمان ممکن است به دو طریق معنایی صورت پذیرد، یک موضوع ممکن است بر حسب"شباهت” و یا به واسطۀ “مجاورت” به دنبال موضوع دیگری بیاید. روش استعاری مناسبترین نام برای شباهت و روش مجازی مطلوبترین برچسب برای مجاورت است که موجزترین نمود خود را به ترتیب در استعاره و مجاز مییابند.» او شاعر را کسی میداند که تعادل بین زنجیره های همنشینی و جانشینی را تعمداً و آگاهانه بر هم میزند و از این طریق نقش شعری زبان شکل میگیرد. (همان: ۳۰۳)
استعاره خود به چند نوع تقسیم میشود: استعارۀ تصریحیه و مکنیه، استعارۀ اصلیه و تبعیه، استعاره تمثیلیه.«بلیغ ترین نوع استعاره ابتدا تمثیله و سپس مکنیه است، زیرا قرینه آن مجاز عقلی است و منظور از بلیغ بودن افزایش تأکید در اثبات است.» (مراغی، بی تا: ۲۸۵) در استعارۀ تصریحیه بر خلاف استعارۀ مکنیه، مشبه حذف و مشبه به همراه با قرینهای که مانع از حقیقی بودن عبارت میکند، بیان میگردد، همچون ابیات مورد اشاره:
-در مطالعاتی که در گرجستان توسط گستادزه در سال ۲۰۰۹ انجام گرفت، نتایج نشان داد که میزان مواجه با هزینه های کمرشکن بین سالهای ۱۹۹۹تا ۲۰۰۷ از ۲٫۸ درصد تا ۱۱٫۷ درصد متغیر بوده است،که البته این تغییر ممکن است به دلیل اختلاف در متدولوژی پژوهش های انجام گرفته باشد. این سطح بالای هزینه های کمرشکن ممکن است به علت سهم پایین پیش پرداخت های بیمه ای و سطح بالای فقر و پرداخت های مستقیم از جیب در این کشور باشد. فاکتورهای اصلی مواجه با هزینه های کمرشکن مربوط به بیماری هایی است که منجر به بستری شدن در بیمارستان بوده و همچنین خانوارهایی با افراد دارای بیماری مزمن و وضعیت فقر خانواده می باشد.(گوتسازده و همکاران۲۰۰۹)
-در مطالعه ای که توسط دانل با عنوان چه کسی در آسیا می پردازد؟ در سال ۲۰۰۸ انجام شد ،یافته ها حاکی از آن بود که فقیرترین کشور ، کشور نپال ۷۵ درصد از تامین مالی برای سلامت را از راه پرداخت مستقیم از جیب انجام می دهد. در حالیکه ثروتمند ترین کشور ، ژاپن تنها ۱۱ درصد از منابع تامین مالی سلامت را از طریق پرداخت مستقیم از جیب تامین می کند. در کشورهای نپال ، بنگلادش و سریلانکا بیشترین قسمت تامین مالی سلامت از طریق پرداخت های مستقیم از جیب و درآمدهای عمومی دولت است. نپال و بنگلادش شدیدا متکی به پرداخت های مستقیم از جیب هستند ، اما سایر کشورهای نامبرده گرایش بیشتر به درآمد های عمومی دولت دارند و کمتر به پرداخت های مستقیم از جیب وابسته هستند. هم چنین در بین این کشورها تایوان و کره و ژاپن پوشش همگانی بیمه اجتماعی دارند.(دانل و همکاران۲۰۰۸)
-مطالعه ای با عنوان تغییرات پرداخت ازجیب در ویتنام که در سال ۲۰۰۸ توسط چادوری انجام شد یافته ها نشان داد که اصلاحات اقتصادی در ویتنام در سال ۱۹۸۰ آغاز شد و شامل تغییرات در اختیارات و قوانین نظام سلامت که تغییرات گسترده در ارائه خدمات سلامت ، دسترسی و نحوه تامین مالی را در بر داشت ، بود. یک جنبه از اصلاحات بخش سلامت معرفی استفاده کنندگان آزاد بخش سلامت بود ، که تامین اجتماعی سلامت و کارت رایگان خدمات سلامت برای افراد فقیر معرفی شد تا بر موانع دسترسی به مراقبت سلامت و بار مالی شدید این هزینه های پرداخت از جیب سلامت تسکینی باشد. در این تحقیق رابطه بین هزینه های پرداخت از جیب سلامت و توانایی پرداخت خانوار سنجیده شد ، که نتایج نشان داد که در صورت افزایش توانایی پرداخت خانوار هزینه های مستقیم از جیب نیز افزایش می یابد که این ارتباط نشان دهنده سیستم صعودی و مطلوب تامین مالی سلامت می باشد هر چند در ۲ دوره اول اصلاحات در ویتنام بار مالی نزولی بر جمعیت حاکم بود.(چادوری و همکاران ۲۰۰۸)
فصل سوم:
مواد و روش پژوهش
در هر پژوهشی بر حسب موضوع وامکانات موجود، برای انجام آن از روش خاصی استفاده می گردد. دراین پژوهش به موارد: نوع پژوهش و جامعه پژوهش، روش نمونه گیری وحجم نمونه، روش گرد آوری داده ها، ابزار گرد آوری داده ها، روش تحلیل داده ها، مکان وزمان مطالعه، محدودیتهای پژوهش و ملاحظات اخلاقی می پردازد.
نوع پژوهش
روش مطالعه توصیفی_تحلیلی بود که در سال ۱۳۹۱ انجام شد.
جامعه پژوهش
جامعه مورد مطالعه مراجعان به بخش سرپایی خدمات تشخیصی(آزمایشگاه و تصویربرداری) کلیه مراکز آموزشی و درمانی شهر قزوین شامل : شهید رجایی، بوعلی سینا ، قدس و کوثر بود، که این مراکز به ترتیب بیمارستان جراحی و تروما ، داخلی ، اطفال و زنان - زایمان می باشند که در زمینه های فوق به مراجعه کننده گان خدمت رسانی می نمایند.
روش نمونه گیری و حجم نمونه
با توجه به مطالعات متعدد در ایران و در نظر گرفتن اینکه ۵۰ درصد پرداخت به ارائه کننده گان از جیب مراجعه کنندگان باشد. ۵۰/۰ p= ، فاصله اطمینان ۹۵ درصد و ضریب خطای ۴ درصد ، حجم نمونه برای خدمات تشخیصی ۶۳۰ نفر برآورد شد.
تعداد ۶۳۰ نفر به صورت تصادفی از ۴ بیمارستان انتخاب شد. شرط ورود به مطالعه عبارت بود از اینکه مراجعه کننده گان سرپایی حداقل از یک خدمت تشخیصی استفاده نمایند. همچنین بررسی مراجعه کنندگان در روزهای عادی که حادثه یا اتفاق خاصی روی نداده بود ، صورت گرفت و برای هر بیمارستان ۴ نوبت مراجعه صورت گرفت. همچنین افراد با رضایت شخصی در مطالعه شرکت کردند و از جمله محدودیت های مطالعه تفهیم سوالات به مراجعه کنندگان بود. همچنین با توجه به مطالعه آصف زاده و همکاران بار مراجعه به خدمات آزمایشگاهی تقریبا برابر با بار مراجعه به خدمات تصویربرداری(رادیولوژی، سی تی اسکن و سونوگرافی) بود(آصف زاده و همکاران ۱۳۹۲).
روش گردآوری داده ها
مطالعه حاضر با مصاحبه ساختار یافته از مراجعه کنندگان سرپایی به بخش های تشخیصی و همچنین بررسی پرونده های مالی موجود در بیمارستان ها انجام شد. مقدار پرداخت های مستقیم از جیب بیمار ، پرداخت هایی که در صورت بیمه بودن از طرف بیمه ها و هم چنین مجموع پرداخت ها که از طرف شخص بیمار (مراجعه کننده ) و هم چنین بیمه ها به ارائه کننده خدمت پرداخت می شد ، محاسبه شد. تعداد نمونه ها بدین گونه بود که در بخش تصویر برداری بیمارستان های شهید رجایی، بوعلی، قدس و کوثر به ترتیب ۱۰۴ ، ۵۸، ۶۸ و ۵۷ نمونه بررسی شد و در بخش آزمایشگاه همین بیمارستان ها به ترتیب نمونه ها برابر با ۱۰۵، ۸۲، ۷۷ و ۹۰ نفر بود. در بخش تصویربرداری در بیمارستان بوعلی فقط خدمت رادیولوژی ، در بیمارستان کوثر فقط خدمت سونوگرافی و در بیمارستان قدس فقط خدمت رادیولوژی ارائه می شد و در نهایت در بیمارستان رجایی خدمت رادیولوژی و سی تی اسکن خدمت عمده بود.
ابزار گردآوری داده ها
دادها با بهره گرفتن از مصاحبه ساختار یافته و بررسی اسناد گردآوری شد. همچنین ابزار جمع آوری اطلاعات مصاحبه شامل ۵ متغییر سن، جنس، نوع بیمه، پرداخت از جیب بیمار و سهم سازمان بیمه ای بیمار بود.
روش تجزیه وتحلیل داده ها
درصد پرداخت از جیب مراجعه کنندگان بدین گونه مورد محاسبه قرار گرفت که مقدار هزینه ای که بیمار برای خدمات به طور مستقیم از جیب می پرداخت بر هزینه کل پرداختی (پرداخت مستقیم بیمار + پرداخت از سوی بیمه های پایه و تکمیلی) خدمات مورد نظر تقسیم شد و درصد پرداخت از جیب بدست آمد. در نهایت میانگین پرداخت مستقیم از جیب برای خدمات تشخیصی(آزمایشگاه و تصویربرداری) و هم چنین درصد پرداخت مستقیم از جیب برای این خدمات محاسبه شد. در هر خدمت برای توصیف بهتر ، از شاخص های مرکزی و پراکندگی همچون (میانگین ، انحراف معیار ) استفاده شد. تحلیل داده ها با بهره گرفتن از آمار توصیفی و تحلیلی انجام شدو از نرم افزار Spss 17.00 استفاده شد.
مکان و زمان پژوهش:
این پژوهش در سال۱۳۹۱ در بیمارستان های آموزشی قزوین انجام شد.
ملاحظات اخلاقی:
محرمانگی اطلاعات پاسخ دهندگان
دریافت معرفی نامه از معاونت پژوهشی جهت ورود به بیمارستان و جمع آوری داده ها
گزارش نتایج پژوهش به معاونت پژوهشی
شرکت داوطلبانه نمونه های مورد مطالعه در این پژوهش و خروج از نمونه گیری در صورت عدم تمایل
رعایت صداقت و امانت علمی
دقت در جمع آوری داده‌ها و صحت اطلاعات
عدم استفاده از منابع مشکوک و فاقد اعتبار
انجام تحقیق بدور از هر گونه گرایش خاص و با رعایت بی‌طرفی
محدودیت های پژوهش و ارائه راه حل ها:
تفهیم سوالات به مراجعه کننده گان : ساده سازی و به کارگیری مثال
عدم همکاری پرسنل : تفهیم اهمیت پژوهش و تشریح آن به پرسنل
فصل چهارم:
یافته های پژوهش
با توجه به تحقیق انجام شده، در بیمارستان های آموزشی قزوین نتایج زیر بدست آمد:
تعداد ۶۳۰ نفر در این مطالعه شرکت کردند که ۳۵۹ نفر (۵۷ درصد ) جنسیت مونث و ۲۷۱ نفر (۴۳ درصد) جنسیت مذکر بود. تعداد ۴۶۶ نفر(۷۴ درصد) از مراجعه کننده گان دارای پوشش بیمه ای بودند و ۱۶۴(۲۶ درصد) نفر از مراجعه کننده گان فاقد پوشش بیمه ای بودند. میانگین و انحراف معیار سنی مراجعه کنندگان به خدمات تصویر برداری در بیمارستان های رجایی ، بوعلی، قدس و کوثر به ترتیب برابر با ۱۸±۳۳ ، ۲۱±۴۹ ، ۱۵±۱۲ و ۱۰±۳۰ بود همچنین در بخش آزمایشگاه این بیمارستان ها این میانگین برابر با ۱۸±۴۱ ، ۱۷±۴۷، ۹±۷ و ۱۰±۳۰ بود.
نمودار۱ : توزیع فراوانی سن مراجعین به خدمات تشخیصی سرپایی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال ۱۳۹۱ (۶۳۰=N )
طبق نمودار میانگین سنی مراجعین به خدمات تشخیصی بیمارستان قدس کمترین مقدار را دارا می باشد که این مقدار در خدمات آزمایشگاهی ۷ سال و در خدمات تصویر برداری ۱۲ سال بود.
نمودار۲ : توزیع فراوانی بیمه های سلامت مراجعین به خدمات تشخیصی بیمارستان های آموزشی قزوین در سال ۱۳۹۱(۶۳۰=N )
طبق نمودار بیشترین فراوانی بیمه مراجعین مربوط به بیمه تامین اجتماعی با مقدار ۴۵ درصد(۲۸۳ نفر) بود و کمترین بیمه مورد استفاده بیمه نیروهای مسلح با فراوانی ۶ درصد(۳۸ نفر) بود.
جدول۱ : توزیع هزینه های پرداخت از جیب(هزینه ها به ریال) خدمات سرپایی آزمایشگاهی بیمارستان شهید رجایی در سال ۱۳۹۱ (۱۰۵=N )
| ردیف | مجموع پرداخت ها | میانه | میانگین پرداخت هر فرد | انحراف معیار |
ترتیبی
-
۷.
۸۷/
دانش عینی درباره محصولات فرهنگی
۵
ترتیبی
۷۳/
سلیقه و ترجیحات فرهنگی
۵
ترتیبی
۲۵-۵
-
عینیت یافنه
مالکیت مجموعه کالاهای فرهنگی
۳
ترتیبی
۱۲-۰
۵.
۷۴/
نهادینه شده
تحصیلات فرد، والدین و همسر
۴
ترتیبی
۲۰-۴
۶.
-
برای سنجش متغیر سرمایه فرهنگی با مراجعه به نظریه بوردیو، تحقیق تجربی تمایز و تحقیقات داخلی انجام شده در مورد این متغیر، ابعاد و مولفه ها تعیین گردیده است. سپس به جهت سنجش اعتبار، ماتریس همبستگی گویه ها و مولفه ها محاسبه گردیده و در مرحله آخر همبستگی هر بعد با نمره کل شاخص محاسبه گردید که در جدول فوق آورده شده است. همچنین به منظور آزمون پایایی از آلفا ی کروم باخ استفاده شده است.
تعریف نظری، عملیاتی پایگاه اجتماعی، اقتصادی:
نظریه پردازان زیادی به رابطه بین طبقه اجتماعی فرد و گرایش به دموکراسی تاکید دارند. که از جمله آن می توان به برینگتون مور، هانتینگتون و لیپست اشاره کرد. میلر معتقد است امروزه متغیر پایگاه اجتماعی، اقتصادی جایگزین خوبی برای سنجش طبقه فرد است. و این متغیر را می توان با سه عامل درآمد، میزان تحصیلات و درجه شغلی تعریف کرد(میلر، ۱۳۸۴: ۳۸۴).
تعریف عملیاتی:
در این پژوهش برای سنجش پایگاه اجتماعی، اقتصادی افراد از سه مقوله میزان درآمد خانواده، سطح تحصیلات و رتبه بندی شغلی استفاده شده است. میزان در آمد به صورت سوال باز پرسیده شده است. برای طبقه بندی مشاغل از طبقه بندی های مختلف نظیر طبقه بندی مشاغل در شهر تهران(کاظمی پور، ۱۳۷۴)و جدول نحوه کد گذاری منزلت شغلی پاسخگویان (طرح همایش ملی ارزشها و نگرشها، ۱۳۷۸)مورد استفاده قرار گرفت. سطح سواد نیز بر اساس سوالات ابتدایی پرسشنامه مورد پرسش قرار گرفت.
تعریف نظری، عملیاتی میزان استفاده از رسانه:
رسانه های جمعی یا وسایل ارتباط جمعی به مجموعه وسایلی اطلاق می شود که انتقال پیام سمعی،بصری و یا هر دو را ه سوی مردمی بسیار و در مناطق دور دست موجب می شوند. شاخص این وسایل ارتباط با جمع است(ساروخانی، ۱۳۷۰: ۴۲۸).
