اصول فوق در تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در شهریور ماه ۱۳۶۲ تجلی یافت و بدین ترتیب نظام بانکداری اسلامی (بدون ربا) جایگزین نظام بانکداری کلاسیک (ربوی) گردید. چارچوب اصلی قانون عملیات بانکی بدون ربا را چهار فصل تحت عناوین: «اهداف و وظایف نظام بانکی»، «تجهیزمنابع پولی»، «تسهیلات اعطایی بانکی» و « بانک مرکزی ایران و سیاست پولی» تشکیل می دهد. در این قانون، تعاریف جدیدی از تجهیز منابع و تسهیلات اعطایی بانک ها به عمل آمد و با بکارگیری عقود شرعی در معاملات بانکی، عملاٌ ربا از سیستم بانکی حذف و سود جایگزین آن شد.
عملیات بانکی در چارچوب بانکداری اسلامی به لحاظ ظاهری تفاوتی با نظام بانکداری غیر اسلامی ندارد و به دلیل حذف ربا از نظام بانکداری اسلامی و جایگزینی سود با آن، این دو نظام بانکداری دارای تفاوت ماهوی هستند. در نظام بانکداری اسلامی، سپرده های بانکی یا به شکل قرض الحسنه است که هیچ سودی به آن تعلق نمی گیرد و یا به شکل سپرده های سرمایه گذاری مدت دار می باشد که در آن بانک به عنوان وکیل سپرده گذار، سپرده های جمع آوری شده را در قالب قوانین اسلامی سرمایه گذاری می کند و سود حاصله بین طرفین تقسیم می شود و هیچ بهره از قبل تعیین شده ای برای آن وجود ندارد. در این نظام، اعتبارات بانکی نیز در قالب عقود شرعی پرداخت می شود که می توان عقود فوق را با توجه به کارکرد آن ها، در چهار گروه تقسیم بندی کرد:

گروه اول که در ارتباط با وام دهی و شامل قرض الحسنه می شود.
گروه دوم در ارتباط با مشارکت؛ مانند مشارکت مدنی، مشارکت حقوقی، مضاربه ،سرمایه گذاری مستقیم، مزارعه و مساقات است.
گروه سوم در ارتباط با انجام معاملات تجاری؛ مانند فروش اقساطی، اجاره به شرط تملیک، سلف و خرید دین.
گروه چهارم در ارتباط با انجام کار، شامل جعاله (جمشیدی، ۱۳۹۰).
۲-۷- اهداف سیاستگذاری های پولی در نظام بانکی
رسیدن به رشد و توسعه اقتصادی، همراه با افزایش سطح اشتغال، کنترل تورم و تعادل در ترازپرداخت ها، همواره از اهداف نهایی اقتصادی کشورها بوده است. بدین منظور ابزارهای سیاست های مالی دولت و سیاست های پولی بانک های مرکزی اهرم هایی هستند که کشورها برای دستیابی به این اهداف مورد استفاده قرار می دهند. به طور خاص سیاست های پولی در حیطه اهداف کلان اقتصادی، به دنبال تثبیت قیمت ها، تعادل در ترازپرداخت ها و کنترل حجم پول یا نقدینگی هستند. در همین راستا، سیاستگذاران پولی برای هدایت موّفق سیاست های خود، باید ارزیابی دقیقی از مدّت و نحوه اثرات آن بر اقتصاد داشته باشند. بررسی «سازوکار انتقال پولی» می تواند سیاستگذاران را در این امر یاری نماید. سازوکار انتقال پولی، مجاری اثرگذاری را معرّفی می کند که از طریق آن، سیاست های پولی تصمیمات بنگاه ها، خانوارها، واسطه های مالی و سرمایه گذاران را تحت تأثیر قرار داده و به دنبال آن سطح فعالیت های اقتصادی را دچار تغییر می کند.
سیاست های پولی مجموعه اقداماتی است که بانک های مرکزی (مقام پولی) به منظور کنترل فعالیت های اقتصادی جامعه به کار می برد. سیاست های پولی، بر عرضه پول و نرخ بهره اثر می گذارند و از این طریق بسیاری از اهداف اقتصادی؛ مانند افزایش اشتغال، ثبات قیمت ها، حل مشکل رکود و … را متأثر می سازند. سیاست های پولی اگر منجر به افزایش عرضه پول شوند، حالت انبساطی خواهند داشت در غیر این صورت، انقباضی خواهند بود. به طور کلی سیاست گذاران پولی از اعمال سیاست پولی، اهداف زیر را تعقیب می کنند:
تسریع رشد اقتصادی
ایجاد اشتغال کامل
تثبیت سطح عمومی قیمت ها
ایجاد تعادل در موازنه پرداخت های خارجی (توتونچیان، ۱۳۸۹).
البته دست یابی به همه اهداف فوق بطور همزمان، با توجه به تضادی که بین آن ها وجود دارد، به تنهایی از عهده سیاست پولی برنمی آید؛ بلکه لازم است تا از سیاست های مالی و ارزی مناسب نیز استفاده شود. در واقع، برای تحقق بخشیدن به تعداد مشخصی از اهداف اقتصادی، لازم است که ترکیب مناسبی از سیاست های پولی، مالی، ارزی و … مورد استفاده قرارگیرد و بین این سیاست ها، هماهنگی لازم وجود داشته باشد؛ چه در غیر این صورت، اثرات مورد انتظار یک سیاست پولی انقباضی، می تواند با یک سیاست مالی انبساطی از بین برود.
بانک های مرکزی و مسئولین پولی کشورهایی که دارای نظام بانکداری غیر اسلامی هستند، برای اجرای سیاست های پولی و اعتباری می توانند از اهرم ها و ابزارهای ذیل استفاده کنند:
عملیات بازار باز (آزاد)
تسهیلات تنزیل مجدد و نرخ آن
کنترل مستقیم اعتبارات
تعیین نسبت نقدینگی بانک ها
نسبت ذخیره قانونی بانک ها
ترغیب اخلاقی
موارد ذکر شده ابزارهای عمده ای هستند که در سال های اخیر در بیشتر کشورهای جهان مورد استفاده قرار گرفته اند؛ اما در ایران، پس از تصویب قانون بانکداری بدون ربا و اعمال آن، کارکرد عملیات بازار باز متوقف شد و تا سال ۱۳۷۶ که قانون مربوط به اوراق مشارکت به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و اجرا گردید، دولت به منظور تأمین کسری بودجه اش متکی به استقراض از سیستم بانکی بویژه بانک مرکزی بود. از سال ۱۳۷۶ به بعد نیز که دولت جهت تأمین مالی کسری بودجه اش اقدام به فروش اوراق مشارکت نمود، بانک مرکزی جهت کنترل حجم پول و پایه پولی اقدام به خرید وفروش اوراق مشارکت در بازار آزاد (بورس اوراق بهادار تهران) نکرده است. لذا با وجود اهمیت بسیار زیاد این ابزار سیاست پولی در بانکداری کلاسیک، در ایران بویژه پس از اعمال بانکداری بدون ربا، امکان استفاده از این ابزار به صورت مؤثر وجود ندارد. هم چنین، سیاست تنزیل نیز -که از طریق پایه پولی برحجم پول اثر می گذارد- به لحاظ حرام بودن ربا در اسلام و نیز اعمال بانکداری بدون ربا در ایران، استفاده نشده است. لذا باتوجه به محدودیت های استفاده از ابزارهای عملیات بازار و سیاست تنزیل در بانکداری اسلامی، بانک مرکزی به منظور کنترل حجم پول، بیشتر توجه خود را به ذخیره قانونی معطوف نموده است. علاوه بر این، بانک مرکزی در چارچوب قانون بانکی بدون ربا و به منظور کنترل حجم پول استفاده از ابزارهای مستقیم سیاست پولی را که در حقیقت همان ایجاد محدودیت های اعتباری، اولویت در تخصیص اعتبارات بانکی و یا تعیین نرخ سود تسهیلات اعطایی می باشد، مورد توجه قرار داده است (فرجی، ۱۳۸۹).
۲-۸- مکانیسم اثرگذاری سیاست پولی
مفهوم سیاست پولی، اتخاذ تدابیری به منظور کنترل و تنظیم حجم پول درگردش است. بانک مرکزی با بهره گرفتن از ابزارهایی که در دست دارد، به این مهم اقدام می کند. اما نکته مهمی که باقی می ماند تعیین این موضوع است که سیاست پولی اتخاذ شده، با بهره گرفتن از چه مکانیسمی بخش حقیقی اقتصاد را تحت تأثیر قرار می دهد. در این مورد، در مباحث مدرن اقصاد کلان، چندین مکانیسم انتقال -که اثرات سیاست پولی را به بخش حقیقی منتقل می کند- وجود دارد. مکانیسم های انتقال سیاست پولی عبارتند از:
۲-۸-۱- کانال جانشینی
کانال جانشینی، یکی از مکانیسم های انتقال سیاست پولی است. در این فرایند، با تغییر حجم پول (ناشی از اعمال سیاست پولی)، ترکیب دارایی های موجود در پورتفوی اشخاص (اعم از پول، دارایی های مالی و فیزیکی) تغییر کرده و انواع مختلف دارایی، جانشین یکدیگر می شوند (جلالی نائینی، ۱۳۷۸).
۲-۸-۲- کانال ثروت
کانال ثروت یکی دیگر از مکانیسم های انتقال سیاست پولی است. مبنای نظری این مکانیسم، به اثر «پیگو» مربوط می شود. براین اساس، مکانیسم انتقال سیاست پولی به این صورت است که به عنوان مثال، یک سیاست پولی انقباضی -که منجربه کاهش حجم پول در گردش می شود- نرخ بهره را افزایش می دهد و بدین ترتیب بازدهی دارایی های مالی با افزایش مواجه می شود. افزایش بازدهی دارایی های مالی، به مفهوم افزایش ثروت صاحب این دارائی ها است؛ بنابراین منجر به افزایش مصرف شده و به دنبال آن، رشد تولید را در پی خواهد داشت.
۲-۸-۳- کانال نرخ بهره
در اقتصاد بسته با دستمزد های اسمی و قیمت های چسبنده، تغییرات در عرضه پول از طریق کانال نرخ بهره بر تقاضای کل یا تولید واقعی اثر می گذارد. این دیدگاه که بر مبنای نظریه سنتی کینز است، توسط برخی از محققان همچون «تیلور» مورد حمایت قرار گرفته و از آن به عنوان بخش کلیدی مکانیسم انتقال نام برده شده است. فرایند اثرگذاری از طریق کانال نرخ بهره بدین صورت است که با اعمال سیاست پولی انقباضی، حجم پول، کاهش یا فته و در مقابل نرخ بهره افزایش می یابد، افزایش نرخ بهره موجب گران ترشدن سرمایه گذاری می شود و لذا سرمایه گذاری کاهش یافته و کاهش سرمایه گذاری منجر به کاهش تولید واقعی خواهد شد (کریلوا و الیزاوتا، ۲۰۱۲).
سیاست پولی انقباضی به طریق دیگری نیز می تواند تولید واقعی را کاهش دهد. مکانیسم کار به این صورت است که سیاست پولی انقباضی منجر به کاهش حجم پول شده و لذا نرخ بهره افزایش می یابد. با افزایش نرخ بهره، خانوارها مصرف آینده را جانشین مصرف امروز نموده و پس انداز خانوارها افزایش می یابد و در مقابل، مصرف امروز آن ها کاهش یافته و در نتیجه، تولید واقعی نیز کاهش خواهدیافت (بین و همکاران، ۲۰۰۱).
۲-۸-۴- کانال نرخ ارز
در یک اقتصاد باز و دارای ارتباط با دنیای خارج، سیاست پولی از طریق کانال نرخ ارز، در حالتی که دستمزد های اسمی و قیمت ها چسبنده هستند، بر تولید واقعی اثر می گذارد. فرایند اثرگذاری بدین صورت است که سیاست پولی انقباضی منجر به کاهش حجم پول در گردش شده و لذا نرخ بهره را افزایش می دهد. افزایش نرخ بهره، جذابیت سپرده گذاری در داخل کشور را نسبت به خارج کشور افزایش داده و لذا تقاضای پول داخلی زیاد شده و در نتیجه پول داخلی باکاهش نرخ ارز تقویت می شود، کاهش نرخ ارز و به عبارتی دیگر، افزایش ارزش پول داخلی، موجب گران تر شدن کالاهای تولید داخل در نظر خریداران خارجی شده و بدین ترتیب خالص صادرات کشور کاهش می یابد و به دنبال آن، تولید واقعی نیز کم می شود (کریلوا، ۲۰۰۲).
۲-۸-۵- کانال اعتباری
در سال های اخیر، مکانیسم های نرخ بهره و نرخ ارز، مورد چالش بسیاری واقع شده و مطالب بسیاری درخصوص نقش بازارهای اعتباری به عنوان بخش کلیدی مکانیسم انتقال سیاست پولی به بخش حقیقی اقتصاد نوشته شده است که تحت عنوان مکانیسم کانال اعتباری شناخته شده است. ادبیات موجود نشان می دهد که کانال اعتباری از طریق دو کانال ابتدایی، بر انتقال سیاست پولی اثر می گذارد، که عبارتند از: کانال وام دهی بانکی و کانال ترازنامه.
۲-۸-۶- کانال وام دهی بانکی
کانال وام دهی بانکی، فرض می کند که اعتبارات بانکی منبع اصلی تأمین مالی بنگاه های کوچک و متوسط هستند، حال آنکه بنگاه های بزرگ می توانند بطور مستقیم از طریق انتشار سهام و اوراق قرضه، به بازارهای اعتباری دسترسی داشته باشند. درصورتی که نیاز مالی بنگاه های کوچک و متوسط، بیشتر از وجوه داخلی آن ها باشد، به سراغ منابع بانکی خواهند رفت ولی دست یابی آن ها به منابع بانکی (وام های بانکی) بطور مستقیم به قیمت و مقدار اعتبارات در دسترس و نیز به سیاست تعیین عرضه اعتبار، بستگی دارد. بنابراین، اعتبارات، نقش مهمی در انتقال و ایجاد ارتباط بین بخش پولی و مالی و بخش واقعی اقتصاد بازی می کنند. فرایند اثر گذاری سیاست پولی از طریق مکانیسم کانال وام دهی بانکی بدین صورت است که اعمال سیاست پولی انقباضی موجب کاهش سپرده های بانکی شده و به تبع آن، اعتبارات بانکی کاهش می یابد. کاهش اعتبارات بانکی خود باعث کاهش سرمایه گذاری و لذا افت تولید واقعی خواهد شد. درواقع، سیاست پولی انقباضی، موجب کاهش سپرده های بانکی شده و بانک ها نمی توانند به آسانی میزان کاهش در سپرده ها را با منابع دیگر جایگزین کنند و لذا به ناچار، تعدادی از متقاضیان دریافت اعتبار، از چرخه اعتبارات حذف می شوند و به دنبال آن سرمایه گذاری و تولید واقعی کاهش می یابد. عکس این حالت زمانی اتفاق می افتد که سیاست پولی انبساطی اعمال شود.
۲-۸-۷- کانال ترازنامه
کانال ترازنامه، دیدگاه وسیع تری از مکانیسم کانال اعتباری ارائه می دهد، چراکه خود را محدود به کانال وام دهی بانکی نمی کند. در واقع ناهمگنی موقعیت مالی وام گیرندگان، آنها را به سوی منابع مالی خارجی مختلفی هدایت می کند و کیفیت ترازنامه این وام گیرندگان، بر ساختار مالی آنها اثر می گذارد. بر این مبنا، سیاست پولی انقباضی، به چند طریق موجب تضعیف ترازنامه وام گیرندگان می شود: اولاٌ، باعث تضعیف موقعیت مالی بنگاه می شود (از طریق کاهش ارزش وثیقه های وام گیرندگان و ارزش خالص بنگاه)، ثانیاٌ خالص جریان وجوه را کاهش می دهد و ثالثاٌ افزایش نرخ بهره، با فرض این که بدهی های بنگاه دارای نرخ های بهره کوتاه مدت یا نرخ بهره شناور باشد، باعث افزایش مخارج بهره ای می شود. راه چهارم تضعیف ترازنامه وام گیرندگان به دلیل اعمال سیاست پولی انقباضی است که مسئله انتخاب ناسازگار را برای وام دهندگان افزایش می دهد و بدین ترتیب وام دهی کاهش می یابد. هم چنین، کاهش ارزش خالص بنگاه ها آنها را متمایل به این می کند که خود را متعهد به طرح های سرمایه گذاری ریسک دار بنمایند و این امر خود موجب افزایش مسئله مخاطرات اخلاقی می شود. بدیهی است که نتیجه اعمال سیاست پولی انبساطی، عکس نتیجه اعمال سیاست پولی انقباضی خواهد بود (تقوی و لطفی، ۱۳۸۴).
۲-۹- رویکرهای تغییر رفتار مالی سپرده‌گذاران و بانک‌ها
بررسی جدیدترین آمار‌های بخش پولی و بانکی بانک مرکزی در نیمه نخست سال جاری حاکی از آن است که رویکرد سپرده‌گذاران و بانک‌ها با بهبود شاخص‌های کلان اقتصادی تغییر کرده است. با مشاهده آمار جدید بانک مرکزی، سه رویکرد جدید در رفتار سپرده‌گذاران و بانک‌ها دیده می‌شود؛ نخست اینکه در یک سال گذشته (شهریورماه سال جاری نسبت به سال قبل) از سهم سپرده‌های دیداری و جاری کاسته و به سهم سپرده‌های غیر‌دیداری و بلندمدت افزوده شده است. بر اساس آمار در شهریور ماه سال جاری، نسبت به سال قبل ۳ واحد درصد از سهم سپرده‌های دیداری به سپرده‌های غیر‌دیداری تبدیل شده است. نکته دوم این موضوع است که در ۶ ماه نخست سال جاری، با «کاهش نرخ تورم و افزایش نرخ واقعی سود بانکی» مقدار رشد سپرده‌گیری از رشد نقدینگی بیشتر گزارش شده است، بر این اساس در نیم‌سال نخست سال جاری، ۹/۹ درصد به نقدینگی افزوده شده که طی این مدت، رشد سپرده‌گیری بانکی معادل ۳/۱۱ درصد بوده است. نکته سوم در این گزارش این موضوع است که با تجهیز منابع مالی بانک‌ها و رشد سپرده‌گیری، سطح تسهیلات‌دهی بانک‌ها به‌ خصوص در بانک‌های غیر‌دولتی افزوده شده است. بر این اساس رشد سالانه تسهیلات‌دهی در بانک‌های غیر‌دولتی در شهریورماه سال جاری به ۷/۲۸ درصد رسیده که این آمار برای شهریور سال ۹۲ معادل ۲۳ درصد گزارش شده است. بانک مرکزی تازه‌ترین آمارهای مربوط به بخش پولی و بانکی اقتصاد کشور را منتشر کرد. این گزارش، اجزای تشکیل‌دهنده دارایی‌ها و بدهی‌های شبکه بانکی را به تفکیک نوع دارایی و بدهی و همچنین به تفکیک گروه‌های بانکی، مشخص کرده است (گزارش روزنامه دنیای اقتصاد، ۱۳۹۳).
۲-۱۰- مدیریت ریسک نقدینگی در نظام بانکی
کلیه بانک‌ها در جریان عملیات خود با ریسک‌هایی مواجهند که قادر به از بین بردن آن‌ها نبوده اما امکان مدیریت شان وجود دارد. بنابراین بانک‌ها برای ادامه حیات خود باید ریسک‌ها را کنترل نموده و کاهش دهند که برای این کار، شناسایی عوامل مؤثر بر ریسک‌های مختلف بسیار راهگشا خواهد بود. یکی از مهم‌ترین ریسک‌های مرتبط با فعالیت بانکی، ریسک نقدینگی است. در سال‌های اخیر، هم‌زمان با تخصیص حجم عظیم منابع مالی از طریق بانک‌های مختلف دنیا، شاهد بحران‌ها، زیان‌ها و حتی ورشکستگی‌های متعدد بانک‌ها بوده‌ایم. بانک‌های موفق به دلایل مختلفی از قبیل خطر یا هزینه‌های ناشی از نوسان‌های نرخ بهره، تورم، ارز و یا بازپرداخت نشدن تسهیلات پرداختی، با بحران‌های متعددی روبرو شده‌اند. بحران‌های اجتماعی و پنهان، مسئولین نهادهای نظارتی و اجرایی سیستم‌های مالی را بر آن داشته است تا مدیریت ریسک نهادهای مالی و به خصوص بانک‌ها را با جدیت بیش‌تر و کارشناسانه‌تری مورد توجه قرار دهند (شایان آرانی، ۱۳۸۰). از سوی دیگر امروزه، مدیریت نقدینگی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی است که سیستم بانکداری با آن روبروست. دلیل اصلی این چالش این است که بیشتر منابع بانک‌ها از محل سپرده‌های کوتاه مدت تامین مالی می‌شود. علاوه بر این تسهیلات اعطایی بانک‌ها صرف سرمایه‌گذاری در دارایی‌هایی می‌شود که درجه نقدشوندگی به نسبت پایینی دارند (رستمیان و حاجی بابایی، ۱۳۸۸).
۲-۱۱- بررسی استراتژی نگهداری وجه نقد و اعتباردهی در نظام بانکی
می توان گفت مدیریت نقدینگی و تطبیق سررسید سپرده ها و تسهیلات پرداختی از مهم ترین وظایف مدیران در بانک ها است. از طرفی رفتار سپرده گذاران تصادفی بوده و بانک ممکن است با مراجعه مشتری که دارای سپرده بلند است، برای دریافت زود هنگام سپرده مواجه شود. دلیل اصلی این چالش این است که بیشتر منابع بانک ها از محل سپرده های کوتاه مدت تأمین می شود. علاوه براین تسهیلات اعطایی بانک ها صرف سرمایه گذاری در دارایی هایی می شود که درجه نقد شوندگی نسبتاً پایینی دارند. وظیفه اصلی بانک ایجاد توازن بین تعهدات کوتاه مدت مالی و سرمایه گذاری های بلند مدت است. نگهداری مقادیر ناکافی نقدینگی، بانک را با خطر عدم توانایی در ایفای به موقع تعهدات و در نتیجه ورشکستگی مواجه می سازد. نگهداری مقادیر فراوان نقدینگی، نوع خاصی از تخصیص ناکارامد منابع است که باعث کاهش نرخ سوددهی بانک به سپرده های مشتریان و در نتیجه از دست دادن بازار می شود. بنابراین مدل های مشخصی برای مدیریت نقدینگی در نظام بانکی مورد نیاز است.
مدیریت نقدینگی به معنی توانایی بانک برای ایفای تعهدات مالی خود در طول زمان است که در سطوح مختلفی صورت می گیرد. اولین نوع مدیریت نقدینگی به صورت روزانه انجام پذیرفته و به صورت متناوب، نقدینگی مورد نیاز در روزهای آتی پیش بینی می شود. دومین نوع مدیریت نقدینگی که مبتنی بر مدیریت جریان نقدینگی است، نقدینگی مورد نیاز را برای فواصل طولانی تر شش ماهه تا دو ساله پیش بینی می کند. سومین نوع مدیریت نقدینگی به بررسی نقدینگی مورد نیاز بانک در شرایط بحرانی می پردازد.
اهمیت پیش بینی وجه نقد روزانه از این لحاظ است که پیش بینی خوب و صحیح وجه نقد روزانه، باعث بهبود بازده سرمایه گذاری در کوتاه مدت، کاهش هزینه های انتشار اوراق بهادار تجاری و سایر استقراض های کوتاه مدت، کاهش مانده وجه نقد بلااستفاده و در حالت کلی منجر به تسهیل مدیریت وجه نقد و نیز تضمین عدم مواجهه با ورشکستگی می شود. زمانی که تحلیل گران و آماردانان به بررسی مدل های پیش بینی می پردازند، اولین نکته مهم در نظر گرفتن خالص وجه نقد در طول زمان های گذشته و تشخیص دادن مدل مناسب سری زمانی آماری داده هاست. اما چهار دلیل عمده برای مواجهه با شکست (ناتوانی در پیش بینی صحیح) در این زمینه وجود دارد که سه دلیل اول مربوط به طرح نادرست مسأله و دلیل چهارم مربوط به ویژگی های مدل آماری است. چهار عنوان مطرح شده عبارتند از:
جدا سازی جریان های اصلی. در این مرحله باید تمام جریان هایی که متناوب نیستند را جدا کنیم (منظور از جریان های نامتناوب مواردی مانند مالیات، سود تقسیمی و … هستند). اگر تکنیک های برون یابی استاندارد و خود همبستگی به منظور پیش بینی وجه نقد روزانه بدون در نظر گرفتن جریان های نامتناوب مورد استفاده قرارگیرد، قطعاً تکنیک مورد نظر قادر به پیش بینی صحیح نخواهد بود.
شناسایی اجزا. پس از خارج کردن جریان های نامتناوب از جریان های نقد روزانه، باید اجزای آن را شناسایی کنیم. در این مرحله جریان های نقد ورودی و خروجی را جداسازی می کنیم. اغلب لازم است به منظور پیش بینی و ردیابی، جریان های نقد زیادی در نظر گرفته شود. این بدان علت است که جریان های نقد متفاوت، ویژگی های آماری متفاوتی از خود نشان می دهند. به خصوص در الگوهای مربوط به روزهای یک ماه و یا یک هفته. زیرا ترکیب های متفاوت زمانی، از الگوهای یکسان آماری تبعیت نمی کنند.
استفاده از سیستم های اطلاعاتی. به دلیل حجم زیاد داده ها (تعداد زیاد جریان های وجه نقد) در مدل های پیش بینی باید از سیستم های اطلاعاتی استفاده شود.
تشخیص الگو. جریان های نقد روزانه معمولاً دارای الگوی زمانی مشخصی هستند، مثلاً : ۱) نحوه پرداخت ماهانه، دوهفته یکبار، هفته ای یکبار، ۲) اعتبارات مربوط به یک روز در ماه و ۳) رویه ها و سیاست های فرآیندهای داخلی مانند در نظر گرفتن جریان های پرداخت در روزهای مشخص از هفته (استون و میلر، ۲۰۱۰).
در پیش بینی وجه نقد روزانه، ابتدا لازم است مدل برحسب روزهای ماه و یا روزهای هفته تعیین شود و سپس پارامترهای مدل اندازه گیری شده و در نهایت پیش بینی با توجه به اثر مناسب روزهای هفته و روزهای ماه برای یک بازه زمانی مشخص ایجاد شود (سعیدی و شعبانی مطلق، ۱۳۹۰).
۲-۱۱-۱- ترکیب دارایی ـ بدهی و ریسک نقدینگی
ریسک نقدینگی، یکی از متداول‌ترین ریسک‌هایی است که بانک‌ها با آن روبرو هستند و مدیریت صحیح نقدینگی به منظور جلوگیری از هدر رفتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری، استفاده از مقادیر نقدینگی مازاد برای سرمایه‌گذاری و اعطای تسهیلات جدید به منظور کسب بازدهی بیشتر، آمادگی برای رویارویی با شرایط بحرانی و کسری منابع نقد، ضروری است.
برای مدیریت صحیح نقدینگی لازم است ابزار مناسب و عوامل مؤثر این کار به درستی مورد شناسایی قرار گیرد. یکی از مهم‌ترین عوامل تاثیر‌گذار بر نقدینگی بانک‌ها، موقعیت دارایی و بدهی‌های بانک‌ها است. از سوی دیگر، مدیریت دارایی- بدهی یکی از عوامل کلیدی در توضیح پایداری مالی بخش بانکی و اقتصاد است. مدیریت دارایی- بدهی تلاشی برای تطابق دارایی‌ها و بدهی‌ها در خصوص سررسیدها و حساسیت آن‌ها نسبت به نرخ بهره است و اساساً ریسک های نقدینگی و نرخ بهره از چنین عدم تطابق‌هایی سرچشمه می‌گیرد (جایسوال، ۲۰۱۰).
در مطالعات نظری صورت گرفته، طبقه‌بندی‌های مختلفی از ریسک ارائه شده است. بر اساس نظر سینکی (۱۹۹۲)، ریسک بانک و مدیریت آن بر سه ریسک اعتباری، نرخ بهره و نقدینگی متمرکز است (مدرس و ذکاوت، ۱۳۸۲). گرونینگ و همکاران (۲۰۰۹) در تحقیقی که در بانک جهانی صورت گرفت، طبقه‌بندی دیگری از ریسک ارائه نمودند. این طبقه‌بندی با وجود اینکه به طور خاص در مورد ارزیابی ریسک در بانک‌ها مطرح شده است، از لحاظ موضوعی و محتوایی قابلیت کاربرد برای سایر موسسات و سازمان‌های تجاری را نیز دارد. در مدل وی به نوعی معنای تغییرات مثبت و منفی در منافع آینده مد نظر قرار گرفته و به چهار طبقه ریسک مالی، ریسک عملیاتی، ریسک تجاری، و ریسک وقایع اشاره شده است.
نمودار شماره ۲-۱: طبقه بندی انواع ریسک

کلیله و دمنه یکی از کتاب های مشهور جهان است که از جهات مختلف حائز اهمیت است. این کتاب مانند رودخانه ی عظیمی است که سرزمین های مختلفی را در نوردیده، و متناسب با هر فرهنگ، آداب و … هر قوم، رنگ و بوی جدیدی به خود گرفته و از طرفی دیگر بعضی از خصوصیات خود را مانند رسوب بر جای گذاشته است. در این رساله به مسأله ی سیاست که علت پیدایش قسمت عمده ی این کتاب بوده پرداخته شده است، در پنجه تنتره (پنچاکیانه) سیاست، به ویژه سیاست عملی در رأس مسائل مطرح شده در این کتاب است. اما در تحریرهای دیگر به ویژه ترجمه ی عربی (ترجمه ی برزویه در دست نیست) سیاست کم رنگ شده است، اما در تحریر نصرالله منشی که موضوع رساله است، سیاست و پرداختن به مسائل آن دوباره اوج می گیرد. نصرالله گاه و بی گاه به مسائل سیاسی گریز می زند و در اکثر مواقع حکایات را سیاسی جلوه می دهد. در ابواب عمده ی این کتاب، هر چند اسامی قهرمانان حکایت بنا به دلایلی از حیوانات انتخاب شده است، اما گویی پادشاهان و وزیرانی هستند که چنین اسامی را بر خود نهاده اند. زیرا تمام رفتار و گفتارشان شبیه انسان هایی است که به این مشاغل مشغولند. نصرالله علاوه بر این مطلب کتاب را به آیات و احادیث و ابیاتی آراسته که بعضاً جنبه ی سیاسی دارند. این مطالب جز در ترجمه نصرالله منشی در دیگر ترجمه ها تقریباً وجود ندارد. اما در پنجه تنتره (پنچاکیانه) کلمات قصاری شبیه به بیت (اشلوک) وجود دارد که از این جهت ترجمه ی نصرالله به آن شباهت بیشتری دارد. هر چند هیچ قرینه ای در دست نیست که نصرالله هنگام ترجمه ی کلیله این کتاب را دیده باشد.
در این رساله سعی شده است مسائل سیاسی که مربوط به پادشاهان … در ابواب کلیله و دمنه ترجمه منشی وجود داشته استخراج و دسته بندی شود سپس به ترجمه های دیگر این کتاب پنجه تنتره (پنچاکیانه) متن عربی ابن مقفع و داستانهای بیدپای مراجعه شده است، تا ثابت شود که نصرالله در پرداختن به این مسائل تحت تأثیر متن عربی بوده است یا اینکه این مسائل، تراوش ذهن او و متأثر از اوضاع سیاسی و اجتماعی زمان اوست.
کلمات کلیدی: سیاست، نصرالله منشی، کلیله و دمنه
فصل اول
مقدمه
سر چشمه ی کلیله و دمنه
کلیله و دمنه کتابی است که از زمان های گذشته چه از لحاظ مسائل ادبی و چه از لحاظ مسائل اجتماعی و فکری در بین ملل مختلف مورد توجه بوده است. دکتر سیروس شمیسا درباره ی «کلیله و دمنه» می نویسد: «کلیله و دمنه در طی تاریخ به سه جهت همواره مورد توجه بوده است: یکی از لحاظ فکری که آن را کتاب کیاست وسیاست می دانستند و از این رو مخصوصاً مورد توجه دولتمردان و اصحاب سیاست بوده است. دو دیگر به لحاظ تاریخ نثر فنی چنان که اکثر نویسندگان این سبک به آن نظر داشته اند و از آن نام برده اند و حتی کسانی چون وصّاف الحضره در صدد معارضه با آن برآمده اند و سه دیگر به لحاظ تلخیص و شرح و باز نویسی چنان که قانعی شاعر آن را در قرن هفتم منظوم کرد. و در قرن دهم شیخ ابوالفضل دکنی باز نویسی دیگری از آن کرد و آن را عیار دانش نام نهاد. » ( شمیسا، ۱۳۸۷: ۸۵ ) در مورد تاریخ ترجمه ی این کتاب از عربی به فارسی توسط نصر الله منشی و دیگر ترجمه هایی که از این کتاب صورت گرفته بهتر است به معرفی اجمالی این کتاب توسط کریم کشاورز رجوع کنیم: «کتاب کلیله و دمنه (کرتکا – دمنکا ) در اصل به زبان سانسکریت بوده و در دوران پادشاهی خسرو انوشیروان ابن مقفع (روزبه پسر دادویه ملقب به ابن مقفع) مشهور از زبان پهلوی به عربی ترجمه شد. رودکی شاعر نامی عصر سامانی آن را به نظم درآورد. ولی تنها چند بیتی از اثر نفیس وی در دست است. کلیله و دمنه معروف به بهرام شاهی در حدود سال ۵۳۸ هجری توسط ابوالمعالی نصر الله بن محمدبن عبدالحمید از متن عربی یاد شده به فارسی برگردانده شده است. در عصر سلطنت سلطان حسین میرزا بایقرا ملاحسین واعظ کاشفی خواست کلیله و دمنه را به گمان خود نیکوتر کند و زشتش کرد و آن را انوار سهیلی نامید.» ( کشاورز، ۱۳۴۵: ۵۷۸) ) اما اصل و ریشه این کتاب را باید در هندوستان جستجو کرد. تقریباً تمام محققان به هندی بودن آن اشاره کرده اند. محمد جعفرمحجوب هم در فصل اول کتاب خویش گزارش مبسوطی از اصل و ریشه کتاب کلیله و دمنه ارائه داده و این گونه می نویسد: «کتابی که امروز به نام های گوناگون کلیله و دمنه، انوار سهیلی، عیار دانش، همایون نامه و افسانه های بیدپای در ادب جهان معروف است، ایرانیان از هندوستان آورده، خود بابی چند بدان افزوده و بدین صورت تنظیم و تبویب کرده اند.» ( محجوب، ۱۳۳۶: ۹)
فرانسوا دوبلوا نیز در پیشگفتار کتاب خویش کلیله و دمنه را از جمله منابع معتبر تاریخ روابط تمدن ها می نامد. (دوبلوار،۱۳۸۲: ۵) اما حکایت چگونگی راه یابی این کتاب ازهندوستان، به ایران و سپس به جهان اسلام را به گونه های مختلفی نقل کرده اند. طریق اول همان است که خود نصر الله منشی در مقدمه کتاب خویش بیان می کند.
انوشیروان پادشاه ایران شنید که در هندوستان کتابی به نام کلیله و دمنه موجود است. بنابراین شاه مشتاق دست یابی به این کتاب شد. و برزویه، مامور آوردن کتاب از هندوستان گردید. برزویه وقتی به هندوستان رسید، هیچ کس را از ماموریت خویش آگاه نساخت، و در محفل درس بزرگان هند حاضر شد. در این میان با یکی طرح دوستی ریخت و هنگامی که به دوستی و شفقت او واثق شد، راز خویش را با او در میان گذارد. دوست هندی برزویه کتابها را برای او فراهم آورد. و او با دقت فراوان مشغول نوشتن گشت و در این حین انوشیروان را نیز از ماجرا واقف گردانید. هنگامی که پادشاه این خبر را دریافت کرد دستور بازگشت سریع برزویه را داد و «بروزیه طبیب بر سبیل تعجیل بازگشت و بحضرت پیوست. »( منشی، ۱۳۸۱: ۳۵ ) برزویه کتاب را در بین علما و اشراف ملک عرضه داشت و همگان متعجب گشتند. پادشاه خزانه را بر او گشود تا هر آن چه از جواهر می خواهد بردارد اما او به یک جامه بسنده کرد. ولی در عوض از پادشاه درخواست کرد تا وزیر دانشمند او یعنی بزرگمهر (بزرجمهر) بابی را به نام او در آغاز کتاب بیاورد تا نام نیک او برای همیشه باقی ماند. ( منشی، همان: ۲۹ ) تحریر دیگری هم از آغاز سفر برزویه به هندوستان و آوردن کتاب کلیله و دمنه وجود دارد «برزوی رئیس پزشکان ایران، در یکی از کتابهای خود می خواند که در کوهستان های هند گیاهان شگفت انگیزی هست که چون با نسبتی معین به هم آمیخته شوند، می توانند مرده را زنده گردانند. برزوی نامه ای به شاه خسروی انوشگ روان می نویسد و از او اجازه می خواهد به هند رود و به جستجوی آن گیاهان بپردازد. شاه می پذیرد، و هدایا و نامه هایی را که در آنها از شاهان متعدد هند می خواهد که برزوی را در اجرای ماموریتش یاری کنند، به او می دهد. برزوی وارد هندوستان می شود وبا استقبال و یاری امرای محلی روبرو می گردد. او سراسر هند را می گردد و همه رستنی های کمیاب را گرد می کند و می آزماید، ولی چون مرده را زنده نمی تواندکرد، ناامید می شود وی سرانجام با دانایان هند رایزنی می کند. ایشان می گویند در کتاب های خود درباره ی رستنی های شگفت انگیز که مرده را زنده می کند خوانده اند؛ اما پس از پژوهش طو لانی، توضیح درست آن را دریافته اند. یعنی که داستان این رستنی ها، داستانی تمثیلی است: کوهها، مردان خردمند اند؛ رستنیها کتابهای ایشان؛ و مرگ، نادانی است. به یاری کتابهای دانشی، مرده ( نادان ) می تواند به زندگی ( دانایی و آگاهی ) باز گردد. برزوی از دریافت این نکته شادمانیها می کند و بر آن می شود تا کتابهای دانشی هند را گرد آورد و به فارسی ترجمه کند. او سر انجام به ایران باز می گردد . شاه نیز بسیار خشنود است. بزرگمهر را دستور می دهد تا کتابهایی را که برزوی ترجمه کرده در خزانه ی پادشاهی نگاه دارد. یکی از این کتابها کلیله و دمنه است که فصل اول آن به زندگی برزوی اختصاص می یابد. » ( دوبلوا فرانسوا ، ۱۳۸۲: ۱۰۰ )

اما کتاب « شاهنامه » این روایت را با عنوان « اندر آوردن برزوی کلیله و منه را از هندستان» چنین نقل
می کند:
به پیری رسیده سخن جوی بود پزشکی سراینده برزوی بود
به هر بهره ای در جهان شهره ای ز هر دانشی داشتی بهره ای
بیامد بر نامور شهریار چنان بد که روزی به هنگام بار
پژوهنده ی دانش و یاد گیر چنین گفت کای شاه دانش پذیر
همی بنگریدم به روشن روان من امروز در دفتر هندوان
گیاهی است رخشنده چو رومی پرند نوشته چنین بد که در کوه هند
نیامیزد و دانش آرد به جای که آن را چو گرد آورد رهنمای
سخنگو گردد هم اند زمان چو بر مرده بپراکنی بی گمان
بپیمایم این راه دشوار خوار کنون من به دستوری شهریار
مگر کاین شگفتی به جای آورم بسی دانش رهنمای آورم
(شاهنامه، ۱۳۸۵: ۵۹۰)
انوشیروان پذیرفت و برزوی برای یافتن گیاه راهی هندوستان شد. اما تلاش او برای یافتن گیاه بی نتیجه ماند. برزوی از دانایان هند پرسید،که آیا دانایی از شما بالاتر هم در هند هست. دانایان درباره پیری کهن سال سخن گفتند.
که دانید که داناتر از خویشن کجا سربرفرازد از انجمن
به پاسخ شدند انجمن هم سخن که دانند ای هست ایدر کهن
به سال و خرد او زما بهتر است به دانش زهرمهتری بهتر است
(فردوسی، همان: ۵۹۱)
برزوی پیر کهن سال را پیدا کرد و از او درباره گیاه شفا بخش پرسد و پیر دانا این راز را بر برزوی گشود.
گیاه چون سخندان و دانش چو کوه که باشـد همه سـاله دور از گــروه
تن مرده چـون مـرد بی دانـش است که نادان به هر جای بی دانش است
بـه دانش بـود بـی گـمان زنـده مـرد خنـک رنـج بــردار پـایـنده مـــرد
یکـی دفتری هســت در گنــج شـاه که خــواند کلیـله و را نیـک خواه
چـــو مـــردم زنـادانـی آمـد ســتوه گیاچون کلیله است ودانش چوکوه

همچنین ناهنجاری نیز در هر جامعه با زمینه سازیهای قبلی شکل می گیرد. رهبران هر جامعه با تدابیری که اتخاذ می کنند، باید در راه اقامه هنجارها قدم بردارند و در مسدود کردن موقعیت هاى زمینه سازکجروى که از بیرون، افراد را به کجروى وا مى دارد، تلاش کنند . لازمه این امر فراهم آوردن مقدماتی در جامعه می باشد.این اقدامات عبارتند از:
۳ـ۱ـ نظم
زندگى اجتماعى بر پایه نظم استوار است و حفظ تار و پود جامعه به حفظ قانون وابسته است. اگر نظم و قانون مراعات نشود، هرج و مرج و ناهنجاری جامعه را فرا می گیرد و به اصطلاح «سنگ روى سنگ بند نمى‏شود.» نظم، از اتلاف وقت که گرانبهاترین سرمایه‏ی انسان است و همچنین ضایع شدن نیروها و امکانات، جلوگیری می‏کند. شخص منظم در زندگی به کلیه‏ تعهدات و پیمانهایش به موقع وفا می کند. وجود چنین فردی خصوصا در مشاغل اجتماعی، موجب خیر و برکت آن مجموعه می شود.
از این رو، هر اجتماعى پایبند به قوانینی لازم الاجرا است تا بتواند، به حیات خویش ادامه دهد. نظم اجتماعی به معنای اطاعت تمامی اعضای یک جامعه از هنجارها، ارزشها و قوانینی است که اساس و قوام جامعه را تشکیل می دهند. هر قدر روابط اجتماعی بر اصول اررزشی استوارتر باشد، نظم اجتماعی از سطح بالاتری برخوردار
می شود. در مکتب اسلام نیز بر نظم و قانون تأکید زیادی شده است، شاید بتوان گفت دین، براى برقرارى نظم و انضباط در سراسر زندگى بشر آمده تا او را در زندگى فردى، اجتماعى منضبط بار آورد.
در نهج البلاغه رعایت نظم، ‏ پس از بحث تقوی که مهمترین موضوع در اسلام می‏باشد، مطرح شده و امام علی ۷ضمن خطبه‏ها، نامه‏ها و کلمات قصار خود، در عباراتی فرزندانش و همه‏ مسلمانان را به رعایت آن توصیه فرموده است:
«أُوصِیکُمَا وَ جَمِیعَ وَلَدِی وَ أَهْلِی وَ مَنْ بَلَغَهُ کِتَابِی بِتَقْوَى اللَّهِ وَ نَظْمِ أَمْرِکُم^[۲۹]
شما و همه فرزندان و خاندانم و هر که این وصیتم به او مى‏رسد را به تقواى الهى‏و نظم در زندگى»
آن حضرت قبل از آن‌که نظم را مطرح کنند، تقوا را مطرح کرده‌اند. اوّلِ وصیت هم تقوا آمده است:
- «اوصیکما بتقوی‌اللَّه و ان لا تبغیا الدّنیا و إن بغتکما» - ولی بعد از دو سطر، باز می‌فرمایند: «اوصیکما و جمیع ولدی و اهلی و من بلغه کتابی بتقوی‌اللَّه و نظم امرکم»؛ این‌جا تقوا را مجدداً تکرار می‌کنند. این شاید اشاره به این نکته باشد، که نظمی در زندگی فردی و اجتماعی انسان مطلوب است، که از تقوا سرچشمه گیرد و با تقوا همراه و هماهنگ باشد. پس، این یک وصیّت کلّی است، هر کس در هر جایی قرار دارد، در همه ابعاد زندگیش نظم و برنامه‌ریزی را مراعات کند و خود را موظّف بداند، نظم اجتماعی را رعایت کند.
امیرالمؤمنین ۷در سخنى، یکى از اهداف چهارگانه قرآن را ایجاد نظم و انضباط دانسته مى‏فرماید:
«ذَلِکَ الْقُرْآنُ فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ یَنْطِقَ وَ لَکِنْ أُخْبِرُکُمْ عَنْهُ أَلَا إِنَّ فِیهِ عِلْمَ مَا یَأْتِی وَ الْحَدِیثَ عَنِ الْمَاضِی وَ دَوَاءَ دَائِکُمْ وَ نَظْمَ مَا بَیْنَکُمْ ^[۳۰]
آن نور قرآن است، آن را به سخن آرید ولى هرگز سخن نمى‏گوید، امّا من شما را از آن خبر مى‏دهم: آگاه باشید که دانش آنچه مى‏آید، و خبر آنچه که در عالم گذشت، و درمان دردهاى شما، و مقررات نظم دهنده زندگیتان در این کتاب است. »
استقرار نظم اجتماعی در زندگی انسانها یک ضرورت غیرقابل انکار است و هیچ جامعه ای بدون نظم و انضباط به موفقیت نمی رسد، هر گونه بی انضباطی و بی نظمی مانعی بر سر راه رسیدن به اهداف تعیین شده محسوب می گردد. باید با ایجاد فرهنگ سازی و وسواس در اجرای قانون، اساس نظم پذیری اجتماعی را تقویت کرد. وقتی مردم احساس کنند در صورت انجام رفتا‌ر‌های ناهنجار مورد انتقاد و سرزنش دیگران قرار می‌گیرند، از انجام رفتار‌ ناهنجار خودداری می کنند و الگوی نظم اجتماعی را می پذیرند.
«ألأمور المنتظمه یفسدها الخلاف‏^[۳۱]
کارهای منظم و منضبط به سبب خلاف کاری تباه می شود»
از مصادیق نظم؛ رعایت قوانین، رعایت برادری و مروّت، زیاده‌خواهی نکردن، تجاوز به حقوق دیگران نکردن، رعایت وقت را کردن(چه وقت خود، چه وقت دیگران)، رعایت مقرّرات در عبور و مرور و رفت و آمد و مسائل مالی و تجاری و امثال آن است. از مصادیق بی نظمی رد کردن چراغ قرمز، ریختن آشغال در خیابان‌ و بی توجهی به حق تقدم دیگران می باشد. همچنین یکی از مصداق های مهمِ‌ّ دیگر برای نظم این است که میان کارکرد ما در جامعه و افکار و عقاید و شعارهای ما هماهنگی برقرار باشد. زیرا یکی از بی‌نظمیهای بسیار خطرناک این است که در جامعه‌ای مبانی فکری و عقیدتی و باورها یک چیز باشد؛ اما رفتارهایی که براساس همین قواعد و باورها باید شکل بگیرد و هنجار عمومی اجتماعی را تشکیل دهد، چیز دیگری باشد و با آن باورها و فکرها و مبانی منطبق نباشد، یا اینکه طبق مصلحت در جایی عملکردش مطابق با یک عقیده و در محیطی دیگر با عملکردی متفاوت ظاهر شود. این امر نوعی دورنگی و دورویی و نفاق عمومی به وجود می‌آورد و بسیار خطرناک است. مانند شخصی که با ظاهری متدین و مذهبی به تدریس علوم دینی می پردازد ولی در محوطه عمومی دیگر با پوششی غربی ظاهر می شود . این تضاد هنجاری گونه ای از نابهنجاریهای حاد است که نظم اجتماعی را بر هم می زند. زیرا شخص را وادار می کند، همواره ظاهر خود را منطبق با ارزشهای مورد پسند همان گروه تنظیم کند . این عدم صداقت پیامدهای دیگری در جامعه به دنبال دارد، اعتماد متقابل را از بین می برد واز همه مهمتر آغازی برای تغییر ارزشها در جامعه می شود.

۳-۱-۱- راهکارهای ایجاد نظم اجتماعی
بسیاری از موارد بی نظمی، به صورت یک عادت غلط برای اشخاص درآمده است. چه بسا کارهای بسیار ساده، به دلیل بی نظمی و عدم مدیریت، به کارهای سخت و پیچیده تبدیل می شود. در نهایت با احساس ناخوشایند و دل زدگی و سرخوردگی و سرزنش و توبیخ دیگران، به انجام می رساند.این درحالی است که با یک مدیریت زمانی صحیح، می توان جلوی از دست رفتن فرصت ها را گرفته و کارها را به موقع و منظم انجام داد. با فراهم آوردن مقدماتی می توان به نظم پایدار رسید .
۳ـ۱ـ۱ـ۱ـ برنامه ریزی
از لوازم مهم دیگر در تحقق نظم در جامعه، برنامه ریزی درست کارها است . هر کاری باید در زمان معینش انجام شود زیرا تأخیر و عجله فرصتها را از بین می برد آن حضرت می فرماید:
«إِیَّاکَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا أَوِ التَّسَقُّطَ فِیهَا عِنْدَ إِمْکَانِهَا أَوِ اللَّجَاجَهَ فِیهَا إِذَا تَنَکَّرَتْ أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ فَضَعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْضِعَهُ وَ أَوْقِعْ کُلَّ أَمْرٍ مَوْقِعَه‏^[۳۲]
از عجله در کارهایى که وقتش نرسیده، یا سهل انگارى در امورى که انجامش ممکن شده، یا لجبازى در چیزى که نامعلوم است، یا سستى در آنچه که روشن است بر حذر باش. هر چیزى را در جاى خودش بگذار، و هر کارى را به موقع خودش انجام ده.»
۳ـ۱ـ۱ـ۲ـ تقسیم کار
یکی از روش های ایجاد نظم در جامعه تقسیم کار است. اگر مسئولیت افراد در حیطه کاریشان شفاف و مشخص باشد، کسی نمی تواند از زیر کارش شانه خالی کند و برای کم کاری خود دلیل تراشی نماید و کارها بهم ریخته و انباشته نمی شود و کارایی مجموعه بالاتر می رود. امیرالمؤمنین ۷ می فرماید:
«وَ اجْعَلْ لِکُلِّ إِنْسَانٍ مِنْ خَدَمِکَ عَمَلًا تَأْخُذُهُ بِه^[۳۳]
براى هر یک از خدمتگزارانت کارى مربوط به او قرار ده و او را نسبت به همان کار باز خواست نما»
البته تقسیم کار در صورتی ما را به هدف مطلوب می رساند، که مسئولیت متناسب با تخصص و توانمندیهای شخص به او واگذار شود و شخص مسئولیت پذیر باشد. حضرت در نامه خویش به مالک اشتر فرمودند
«وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ کُلِّ أَمْرٍ مِنْ أُمُورِکَ رَأْساً مِنْهُم^[۳۴]
براى هر کارى از کارهایت رئیسى از منشیان قرار ده»
۳ـ۱ـ۱ـ۳ـ پرهیز از شتابزدگى
یکی از عوامل بی نظمی، عجله بی مورد در انجام کارهاست. در حالی که هر کاری زمانی دارد، که باید در همان زمان با تأمل و تأنی انجام شود . در چنین مواقعی ، عجله سبب ضایع شدن و بی ثمر گشتن کار می شود.
«إِیَّاکَ وَ الْعَجَلَهَ بِالْأُمُورِ قَبْلَ أَوَانِهَا أَوِ التَّسَقُّطَ فِیهَا عِنْدَ إِمْکَانِهَا أَوِ اللَّجَاجَهَ فِیهَا إِذَا تَنَکَّرَتْ أَوِ الْوَهْنَ عَنْهَا إِذَا اسْتَوْضَحَتْ^[۳۵] ‏
از عجله در کارهایى که وقتش نرسیده، یا سهل انگارى در امورى که انجامش ممکن شده، یا لجبازى در چیزى که نامعلوم است، یا سستى در آنچه که روشن است بر حذر باش. »
همچنین در جائی دیگر به مالک اشتر فرمود:
«وَ أَمْضِ لِکُلِّ یَوْمٍ عَمَلَهُ فَإِنَّ لِکُلِّ یَوْمٍ مَا فِیه^[۳۶]
برنامه هر روز را در همان روز انجام ده، زیرا هر روز را کارى مخصوص به همان روز است»
۳ـ۱ـ۱ـ۳ـ پرهیز از تسویف
از جمله آثار و تبعات امروز و فردا کردن کارها، از دست رفتن فرصت ها و موقعیت های خوب در زندگی می باشد. از پیامدهای روانی این اتفاق اضطراب و افسرگی و تشویش خاطر است .امیرالمؤمنین ۷ از تسویف در امور برهیز داده و می فرماید :
«کُلُّ مُعَاجَلٍ یَسْأَلُ الْإِنْظَارَ وَ کُلُّ مُؤَجَّلٍ یَتَعَلَّلُ بِالتَّسْوِیف
هر که مهلتش به سر اید ، مهلت می طلبد ، و به هر کس که مهلتی داده شود، در انجام کارها امروز و فردا می کند ^[۳۷].»
امروز و فردا کردن کارها از آفت های نظم بشمار می آید، زیرا به مرور زمان به رخوت و سستی و تنبیلی تبدیل می شود.
۳ـ۱ـ۱ـ۴ـ مداومت و پایداری
عامل مهم دیگری که سبب ایجاد نظم اجتماعی می گردد، مداومت و پایدارى در کار و به اتمام رساندن کارها است. صرفا آغاز کردن کارها اهمیت ندارد، آنچه مهم است، مداومت در کارها است تا اینکه به اتمام برسد. در بسیارى از مواقع، کارها خوب آغاز مى‏گردد، ولى یا به سرانجام نمى‏رسد و یا بد تمام مى‏شود. در یک مدیریت منظم و قوی همه توان‏ها در این جهت قرار مى‏گیرد، که با استقامت و پایدارى در کارها و تلاشى همه جانبه و همگانى برنامه‏هاى آغاز شده، به درستى ادامه یافته، به انجام رسد .
«تمام العمل استکماله.^[۳۸]
تمام کردن کارها به کامل کردن آن است.»
انضباط اجتماعی آثار گسترده و بادوامی بر فرد و جامعه می گذارد. در جنبه های فردی سبب مسئولیت پذیری اجتماعی، درستکاری، رشد توانمندی ها و بهبود مناسبات مردم می شود و گسترش بی‌ نظمی اجتماعی موجب هرج‌و مرج اجتماعی و از هم پاشیدن اعتماد اجتماعی می گردد، زیرا سبب می شود هر فردی به فکر منافع فردی خود، به جای منافع عمومی باشد.
در شرح منهاج البراعه ذیل قسمت «ایاک و التغابی عما یعنی به مما قد وضع للعیون» در نامه ۵۳ آمده :
آن حضرت حاکم را از تسامح در چند چیز نهی کرده است، یکی از آن موارد ممنوعه تسامح در موضوع نظم است .^[۳۹]
۳ـ۲ـ آموزش و آگاهی
ارزش ها باید از طریق آموزش های عمومی به مردم تعلیم داده شود و توسط مسئولین فرهنگی به مردم معرفی گردد . آن حضرت براى ساختن جامعه ارزشىِ مورد نظر خود، بیش از هر چیز دیگر، به اندیشه و شناخت و آگاهى، اهمّیت داده و انسان‏ها را از خطر «جهل» و به کار نینداختن اندیشه، بر حذر داشته است. زیرا جهل، آفت شکوفایى انسانیت و ریشه همه مفاسد فردى و اجتماعى است و تا این آفت، ریشه‏کن نشود، ارزش‏ها شکوفا نمى‏گردند و جامعه انسانى تحقّق نمى‏یابد.
آن حضرت می فرماید :
«العلم أصل کلّ خیر^[۴۰] دانش، پایه‏ هر خوبی»
و نیز فرموده است :
«الجهل أصل کل شرّ^[۴۱] نادانی پایه‏ی هر بدی است».
حال سوالی که در اینجا مطرح می شود این است، مقصود از تعلیم، تعلیم و آموزش چه علمی است؟ بى‏تردید، آن حضرت براى همه علوم و معارفى که در خدمت انسان اند؛ مثل فلسفه، ریاضى، فیزیک، شیمى و سایر رشته‏هاى علوم و فنون ، ارزش قائل است، ولی این، بدان معنا نیست که نادانى نسبت به همه این علوم، براى همه مردم، مذموم یا خطرناک است و ندانستن آن پایه شرور باشد ، بلکه مقصود آن حضرت از آموزش، علوم و معارفى است که انسان را با مبدأ و مقصد خود آشنا مى‏کند و راه رسیدن به فلسفه آفرینش خود را به او نشان مى‏دهند، که جهل به این معارف، جامعه انسانى را در معرض دشوارترین مصیبت‏ها و شُرور، قرار مى‏دهد.
امیرالمومنین علیه السلام یکی از وظایف حکومت را تربیت همه مردم اصلاح امور می داند:
«فَأَمَّا حَقُّکُمْ عَلَیَّ …. وَ تَعْلِیمُکُمْ کَیْلَا تَجْهَلُوا وَ تَأْدِیبُکُمْ کَیْمَا تَعْلَمُوا^[۴۲]

ایجاد ارتباط شخصی با فیلم

برای کسب تجربه جهت رشد شخصی با مشاهده مکان

سرگرمی و لذت

اضافه کردن موردی خاص به برنامه تعطیلات خود

خرید سوغاتی/یادبود فیلم مکان

داشتن تجربه گردشگری رضایت‌بخش

تا فیلم را به گونه ­ای دیگر تجربه کنم

۳-۶- آزمون ابزار (پرسشنامه)
۳-۶-۱- آزمون روایی (اعتبار) پرسشنامه
پیش از اطمینان نهایی به ابزارهای اندازه ­گیری و به کارگیری آن‌ها در مرحله اصلی جمع­آوری داده ­ها، ضرورت دارد که پژوهشگر از طریق علمی، اطمینان نسبی لازم را نسبت به روا بودن به‌کارگیری ابزار موردنظر و معتبر بودن آن پیدا کند. یعنی اینکه سؤالات ما تا چه حدی متناسب با فرضیات بوده، به‌عبارت‌دیگر روایی مستلزم آن است که ابزار پژوهش همان متغیری را اندازه ­گیری کند که پژوهشگر قصد اندازه ­گیری آن را دارد و باید قبل از پرسشنامه بررسی گردد به‌طوری‌که چند نفر از صاحب‌نظران رشته را پیدا کنیم تا سؤالات تحقیق و پرسشنامه را تائید کنند و چنانچه تناسب بالایی داشته باشد می­گوییم تحقیق دارای روایی بوده و باید از کارایی لازم برخوردار باشد. اعتبار تحقیق این است که در هر زمان رجوع مجدد همان نتایج قبلی را بگیریم و آن را با آلفای کرونباخ می­سنجیم و باید بیشتر از ۷/۰ باشد.
اهمیت روایی در ارزشیابی آزمون حتی بیش از اعتبار است درحالی‌که اعتبار با دقت و همسانی آزمون سروکار دارد، روایی نشان می­دهد که آزمون واقعاً چه چیزی را می­سنجد، آزمونی که برای سنجش متغیرهای پژوهش رواست باید آنچه را که موردنظر است اندازه گیرد و برای پژوهشگر اطلاعات مفیدی را فراهم کند. گرچه آزمون ممکن است بدون داشتن روایی، معتبر و پایا باشد، اما عکس این امر صادق نیست. به‌عبارت‌دیگر سطح مناسبی از اعتبار شرط لازم اولیه­ روایی است و اعتبار به تنهایی روایی را تضمین نمی­کند. بنابراین آزمون در صورتی دارای روایی است که آنچه را که موردنظر است به‌دقت اندازه‌گیری کند.
۳-۶-۲- آزمون پایایی پرسشنامه
آزمون آلفای کرونباخ، مشهورترین و پراستفاده­ترین آزمون برای تعیین پایایی پرسشنامه است که برای محاسبه­ی هماهنگی درونی پرسشنامه مورد استفاده قرار می­گیرد. ضریب آلفا، بیانگر این مطلب است که سؤالات مطرح‌شده در پرسشنامه، هم­سو بوده و پاسخ ­دهندگان نیز با دقت و آگاهی به سؤالات پاسخ داده­اند. درصورتی‌که ضریب آلفای کرونباخ، بیش از ۷/۰ باشد، آزمون از پایایی لازم برخوردار است. با بهره گرفتن از نرم­افزار SPSS و بر اساس پاسخ­های به‌دست‌آمده از ۳۰ پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ مطابق جدول شماره­ ۳-۲ به دست آمد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده ضرایب پایایی مورد مایید و در سطح مطلوبی است.
جدول ۳-۲) آزمون پایایی پرسشنامه

متغیر

ضریب آلفای کرونباخ

گردشگری فیلم

۷۸/۰

تصویر مقصد گردشگری

۸۵/۰

انگیزه گردشگر فیلم

شکل (۳- ۴) : انواع مختلف نانو لوله ها

• • • برای اطمینان از درستی روش ساخت, باید دقت کنیم که در آخر کار, در راستای افقی یک خط شکسته زیگزاگ به دور نانو لوله ببینیم.

  

• • نانولوله نوع صندلی : در صورتی که اتم ابتدایی و اتمی که در وضعیت ۴۵ درجه نسبت به آن قراردارد, روی هم قرار بگیرند, نانو لوله نوع صندلی به دست می آید. در این حالت می توانیم بین این دو اتم یک خط مستقیم رسم کنیم که معادله آن (m=n) است. یعنی شماره ستون و ردیف هر یک از آنها با یکدیگر برابر است. در این حالت با یک بار گردش به دور نانو لوله تعدادی صندلی پشت سر هم خواهیم دید.[۴۲]

جالب توجه ترین خواص نانو لوله مربوط به ساختار نوار الکترونیکی آن است. محاسبات اولیه نشان داده اند که نانو لوله ها بسته به نوع پیچش و قطرشان می توانند رسانا یا نیمه رسانا باشند. برای تشخیص رسانا یا نیمه رسانا بودن کافیست بدانیم که نانو لوله هایی که تفاضل m و n آنها مضربی از ۳ باشد هادی و به طبع اگر این تفاضل مضربی از ۳ نباشد نانو لوله نیمه هادی است.
۳-۱-۲ روش های تولید نانو لوله ها
سه روش اصلی برای سنتز نانولوله های کربنی وجود دارد :
الف- رسوب گذاری بخار شیمیایی
ب- قوس الکتریکی
ج- تبخیر لیزری
۳-۱-۲-۱ روش رسوب گذاری بخار شیمیایی (CVD) ^[۲۰]
این روش شامل حرارت دادن مواد کاتالیزوری تا درجه حرارت های بالا در یک کوره لوله‌ای شکل و عبور یک گاز هیدروکربنی در سراسر لوله برای یک مدت زمان معین می‌باشد.[۴۳] دو روش قوس الکتریکی و تبخیر لیزری برای زمان طولانی، روش‌های تقریباً کاملی برای تولید نانولوله‌های تک جداره بودند. اما از آنجایی که هر دو روش مبتنی بر بخار اتم‌های کربن درون محفظه کوچک هستند اولاً میزان تولید نانولوله پایین می‌باشد، ثانیاً نانولوله‌هایی که به صورت تبخیری تهیه می‌شوند به صورت در هم پیچیده هستند؛ در این صورت برای خالص و تمیز کردن آن ها با مشکل مواجه‌اند. روش رسوب بخار نیز با چالش‌هایی مواجه است چرا که برای تولید نانولوله‌های کربنی چند جداره, چگالی بالایی از عیوب در ساختارشان به وجود می‌آید. این عیوب به دلیل دمای پایین رشد می‌باشد که مقدار انرژی لازم برای بازپخت (آنیل) نانولوله‌ و تکمیل ساختارش را فراهم نمی‌کند.
CVD
Catalyst
Oven temperature 500 - 1000 ̊ C
C₂H₄
شکل (۳-۵) : شماتیکی از روش رسوب گذاری بخار شیمیایی
همچنین این روش منجر به مداری شامل هر نوع نانولوله هادی و نیمه‌هادی می‌شود. در این روش رشد نانولوله‌ها دلخواه بوده و قطر آن ها بزرگ است. با این وجود تمرکز محققان بر روی روش رسوب‌دهی بخار است زیرا تولید انبوه در حد کیلوگرم را میسر می‌سازد و می‌توان کنترل قابل قبولی بر مکانیزم رشد داشت.
۳-۱-۲-۲ روش قوس الکتریکی
در روش قوس الکتریکی, میله کربن را به منبع تغذیه وصل می کنند و سپس در فاصله های چند میلی متری تپه هایی را به وجود می آورند. یک جریان زیاد به درون مدار فرستاده می شود که باعث تولید جرقه بین میله ها می شود. میله ها در پروسه مصرف شده و نانو لوله های کربنی به عنوان محصولات جانبی تولید می شوند. اگر یک کاتالیست مناسب به میله های کربن اضافه شود, باعث تولید هر نوع نانو لوله تک دیواره یا چند دیواره با درجه خلوص بالا می شود. روش قوس الکتریکی همان روشی است که توسط سومیو ایجیما برای اولین بار به کار برده شد.[۴۴] با این وجود, مقدار محصول به وجود آمده در این روش بسیار پایین است.
I
Arc-discharge
He
شکل (۳- ۶ ) : نمایی از روش قوس الکتریکی
۳-۱-۲-۳ روش تبخیر لیزری
در سومین روش با بهره گرفتن از اشعه لیزر گرافیت را بخار کرده, سپس بخار طی فرایند های مختلف به نانو لوله تبدیل می شود. در این روش کنترل بالایی در تنظیم شدت لیزر و کنترل دمای دقیق واکنشها وجود دارد. همچنین به راحتی می توان در حین فرایند تولید, از کاتالیست های مورد نظر برای ساخت نانولوله های تک جداره استفاده کرد.[۴۵]
یکی از مزیت های کنترل دمای واکنش اینست که قطر های لوله در محدوده باریکتر هستند. تنها مشکلی که در این روش وجود دارد, هزینه بالای استفاده از لیزر می باشد.
Laser ablation
Oven temperature 1200 ̊ C
شکل (۳- ۷ ) : نمایی از روش لیزر
۳-۱-۳ خصوصیات نانو لوله های کربنی و کاربردهای آن

• • آزمایشات نشان می دهند که رسانایی گرمایی نانو لوله های تک جداره در دمای اتاق W/mK 6600 و برای نانولوله های چند جداره بیش از W/mK 300 می باشد. که این مقدار دو برابر رسانایی گرمایی الماس است.

• • نانو لوله ها از لحاظ کاتالیزی فعال می باشند. همچنین خاصیت مویینگی بالایی دارند و میتوانند گازها ومایعات را در خود جای دهند. رفتار میکروسکوپی یک نانو لوله از جنس کربن که پاره است همانند یک کفشدوزک به نظر میرسد. شکاف موجود در بافت نانو لوله ناشی از تنشهای حرارتی وارد شده به آن بوده ودرحین فرایند گذر از ساختار پنج وجهی به هفت وجهی کربن در طول لوله دوخته میشود.

• • نانو لوله های کربنی قادرند جریان الکتریسیته را به وسیله انتقال بالستیک الکترون, بدون اصطکاک از سطح خود عبور دهند. مزیت بالستیک بودن آن است که مقاومت در طول لوله ثابت است و به طول آن وابسته نیست.

• • نانو لوله ها می توانند جریان معادل A/cm 10⁶ را از خود عبور دهند که این جریان هزار برابر بیشتر از جریانی است که سیم های مسی عبور می دهند. لذا نانو لوله ها انتخاب ایده آلی برای بسیاری از کاربرد های میکرو الکترونیک می باشند.

• • اهمیت استفاده از نانو لوله ها و تولید ترانزیستور های نانو لوله ای با داشتن ضریب تحرکی برابر با ۱۰۰ هزار سانتیمتر مربع بر ولت ثانیه در مقابل سیلیکون با ضریب تحرک ۱۵۰۰ سانتیمتر مربع بر ولت ثانیه و ایندیم آنتیمونید ( بالاترین رکورد بدست آمده تا به امروز ) با ضریب تحرک ۷۷ هزار سانتیمتر مربع بر ولت ثانیه بیش از پیش مشخص می شود.

• • از دیگر خواص نانو لوله کربنی می توان به ابر رسانا شدن آن در دماهای تقریبا بالا اشاره کرد.

• • نانو لوله ها دارای خاصیت مغناطیسی نیز می باشند. دانشمندان با اعمال میدان مغناطیسی قوی توانسته اند نانو لوله ها را هم جهت کنند. بنابراین در نظر دارند تا از این خاصیت برای تولید صفحات محکمی از نانو لوله ها در صنعت هوا فضا بهره ببرند.

• • نانو لوله ها خواص اپتیکی منحصر به فردی دارند و از آنها به عنوان انتشار دهنده های نوری در ابعاد نانو, خصوصا در حوزه طول موج مادون قرمز برای کاربردهای مخابرات استفاده می شود. همچنین نانو لوله های کربنی می توانند عنوان بهترین گسیل کننده میدانی را به خود اختصاص داده و ابزار های الکترونی با راندمان و کارایی بالاتری تولید کنند. خصوصیات منحصر به فرد این نانولوله ها, تولید کنندگان را قادر به تولید نوعی جدید از صفحه نمایش های تخت خواهد ساخت که ضخامت آنها به اندازه چند اینچ بوده و نسبت به فن آوری های فعلی از قیمت مناسب تری بر خوردار باشد. به علاوه, کیفیت تصویر آنها هم به مراتب بهتر خواهد بود.

• • در پدیده گسیل میدانی, الکترون ها با بهره گرفتن از ولتاژ اندک از فیلم های ضخیم دارای نانو لوله به سمت صفحه نمایش پرتاب شده و باعث روشن شدن آن می شوند. هر نقطه از این فیلم, یک پرتاب کننده الکترون (تفنگ الکترونی) کوچک است که تصویر را روی صفحه نمایش ایجاد می کند. ولتاژ لازم برای نمایشگر گسیل میدانی از طریق صفحه نمایش صاف متکی بر نانو لوله نسبت به آنچه به صورت سنتی در روش اشعه کاتدی استفاده می شد, کمتر می باشد و این نانو لوله ها با ولتاژ کمتر, نور بیشتری تولید می کنند.

• • از خاصیت جذب نور توسط نانو لوله ها برای گرم کردن پلیمرهای مخلوط با نانو لوله ها بدون استفاده از گرم کننده خارجی استفاده می شود.

• • نانولوله ها میتوانند نور مادون قرمز را جذب و دفع کنند همچنین تزریق هم زمان الکترون از یک سر و تزریق حفره ای ازسردیگرلوله موجب میشود نوربا طول موج۵/۱میکرومتر از نانولوله منتشر شود.

• • استحکام و مقاومت کششی بالا : استحکام نانو لوله ها بیش از ۲۰ برابر فولاد است.این ویژگی باعث شده تا از آن برای نوک مته های حفاری و افزایش استحکام نانو کامپوزیتها استفاده گردد.

• • چگالی سطحی بسیار بالا : وجود همین چگالی سطحی بالا خود عاملی برای استحکام بالای نانو لوله هاست.

• • نقطه ذوب بالا : نقطه ذوب نانو لوله های کربنی سه برابر مس است.

• انعطاف پذیری زیاد: انعطاف پذیری نانو لوله کربنی به حدی است که با خم کردن به هیچ وجه نمی شکند و حتی این انعطاف پذیری زیاد در دماهای نزدیک به صفر مطلق خواص بی نظیری را برای نانو لوله کربنی به وجود می آورد. از خصوصیات انعطاف پذیری نانولوله در صنعت الکترونیک برای تولید مدارات الکترونیکی انعطاف پذیر و همچنین تولید حافظه هایی با سرعت انتقال اطلاعات بالا استفاده می شود.