افزایش همکاری و هماهنگی سازمانی،جلوگیری از تصرف غیرقانونی زمینهای شهری در آینده، انسجام اصولی سکونتگاه های غیرقانونی در شهر
موفق
شبکه بندی زاغه ها
هند
ایروندا
_
استفاده از توانایی ها و منابع بالقوه مناطق فقیر جهت تغییر در سطوح ساختاری و محیط زیست کل شهر
موفق
توانمندسازی
برنامه توانمندسازی و ارتقاء محیطی
اردن
عمان
۱۹۹۲
ارتقاء محیطی و بهبود و رفع مشکلات مناطقی از شهرهای بزرگ
موفق
منبع : (لیاقت ورز، ۱۳۸۶:۸۹) و http://imbf.ir.
۱۱-۲- فرایند اجرایی شدن سیاست توانمندسازی
۱-۱۱-۲- رویکرد اجتماع-محور[۴]
رویکرد اجتماع- محور در اواخر دهه ۱۹۷۰ مطرح شد و طی دهه ۱۹۹۰ به طور جدی با پیشگامی و سرمایه گذاری بانک جهانی به منظور تحقق بخشیدن به اهداف برنامه ها و پروژه های بهسازی شهری و کاهش فقر شهری به کار گرفته شد و بیشتر به اجتماعات محلی آماده، منسجم و برخوردار از ظرفیت نهادی پشتیبان، محدود می گردید. در این رویکرد بر مشارکت اجتماع محلی در فرایند تصمیم سازی تأکید می شد که تجارب “برنامه بهسازی کامپونگ” ("Kampong Improvement Program” KIP) در اندونزی، “پروژه دفع فاضلاب بمبئی” ("Bambay Sewage Disposal Project” BSDP) و نیز “برنامه بهداشت در سکونتگاه غیررسمی” (Slum Sanitation Program)که با هدف بهبود وضعیت بهداشتی سکونتگاه های غیررسمی در طی سالهای ۱۹۹۵ تا ۲۰۰۳ میلادی در هند به اجرا درآمد، از جمله نمونه های اجرایی رویکرد اجتماع- محور می باشند که بر مشارکت اجتماع محلی در فرایند تصمیم سازی تأکید می کنند(۲۰۰۴:۲Niti&Dahiya,).
امروزه نهادها و سازمان های بزرگ جهانی همچون بانک جهانی، سازمان جهانی کار(ILO)، سازمان بهداشت جهانی(WHO)، برنامه توسعه سازمان ملل(UNDP) و کمیسیون اجتماعی- اقتصادی سازمان ملل برای غرب آسیا (ESCWA) و بانک آسیایی توسعه(ADB) پیشروان اجرای برنامه ها و پروژه های توسعه اجتماع- محور در راهبردهای کاهش فقر و توسعه شهری با تمرکز بیشتر در سکونتگاه های غیررسمی می باشند. در واقع این رویکرد تلاشی جهت رفع نیازهای اقشار کم درآمد و محرومی است که در فقر به سر می برند(۲۰۰۵:۲۴Wienecke,). توسعه اجتماع- محور راه حلی است جهت توانمندسازی اجتماع محلی در کنترل تصمیم گیری و عملکرد نهادهایی که در شرایط زندگی آنها تأثیر گذارند.
به کارگیری رویکرد اجتماع- محور در برنامه های توانمندسازی و پروژه های بهسازی سکونتگاه های غیررسمی، به افزایش اثربخشی، کارایی و پایداری برنامه ها در پرداختن به اولویت ها و نیازهای فقیرترین ساکنان در این سکونتگاه ها می انجامد. مهمترین اصل اساسی در توسعه اجتماع- محور توجه به فرایند مشارکت مؤثر اجتماع محلی به مثابه مشارکت کنندگان آگاه در فرایند توسعه در سطح خرد و محلی است. مشارکت اجتماع محلی به معنای بی توجهی به نقش دولت، مدیریت شهری یا سیاست گذاران محلی نیست، بلکه منظور پر کردن خلاءهای موجود در دید از بیرون و برنامه ریزی از بالا برای سکونتگاه های غیررسمی است. به طور کلی رویکرد اجتماع- محور به دنبال پیوند دادن و ایجاد ارتباط قوی میان اجتماعات محلی با (۱)- نهادهای دولتی و (۲)- بخش غیردولتی مسئول در مدیریت شهر است(روستا و محمدی، ۱۳۸۷: ۹۳).
۲- ۱۱-۲- مشارکت[۵]
مشارکت در لغت به معنای درگیر شدن و شرکت نمودن در یک فعالیت است(۱۹۹۵Oxfordadvanced dictionary,).
مشارکت ” درگیری ذهنی و عاطفی اشخاص در موقعیت های گروهی است که آنان را برمی انگیزد تا برای دستیابی به اهداف گروهی، یکدیگر را یاری دهند". از این تعاریف چنین برمی آید که درگیر شدن، یاری دادن و مسئولیت، سه رکن اصلی مشارکت می باشند( علوی تبار، ۱۳۷۹: ۱۵).
بانک جهانی مشارکت را به عنوان فرآیندی تعریف می کند که طی آن گروه های ذینفع در جهت دادن به ابتکارات توسعه و تصمیم گیری ها و منابعی که در زندگی تأثیر دارد مداخله و نظارت دارند(۱۹۹۴World Bank,). سازمان ملل، مشارکت را به عنوان ابزار مطرح می کند: “مشارکت ابزاری است برای افزایش فرصت حضور مردم در فرایند تصمیم گیری به نحوی که آنها را از فعالیت های خود منتفع سازد"(عبدی و همکاران، ۱۳۸۸: ۷۳).
“امروزه در برنامه ریزی شهری، مشارکت مردم یکی از نیازهای اساسی برنامه ریزی است. به طوری که در ایران هم به این مسأله جنبه قانونی نیز داده شده است که از آن جمله می توان به بند ۵ ماده ۷۱ قانون شوراها و بند ح ماده ۹ قانون برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد که دخیل کردن و مشارکت شهروندان و تشکیل انجمن های محلی را در شهر امری ضروری دانسته و بر لزوم توانمندسازی و مشارکت دهی و تشخیص نیاز توسط جوامع محلی تأکید شده است” (فنی و دویران،۱۳۸۹: ۸۷).
مشارکت نکته کلیدی در توسعه محلی و توسعه اقتصادی محلی به شمار می رود. بدون مشارکت واقعی اجتماعات محلی و تمرکززدایی در تصمیم سازی و تصمیم گیری، حل مشکلات شهری غیرممکن است. از یک سو این حق برای اجتماعات محلی باید در نظر گرفته شود که در آنچه که در زندگی و کارشان اثرگذار است مشارکت داشته باشند و از سوی دیگر مشارکت در سطح محلی می تواند بسیج اعضاء و منابع را موجب شود. در این میان تنها مشارکتی پایدار و سازنده است که با قدرت تصمیم سازی و تصمیم گیری همراه باشد و آن نیز مستلزم درگیر شدن اجتماع محلی در تمام مراحل برنامه ریزی، اجرا، تثبیت و پایش است (ایراندوست، ۱۳۸۷: ۴۷). لذا مشارکت یعنی مردم مستقیماً در فرایند تهیه طرح حضور دارند و علاوه بر تأثیرگذاری بر فرایند می توانند آن را کنترل کنند. سانف[۶] مشارکت را همکاری همراه با کنترل شهروندان و سهیم شدن در قدرت و در فرایند تهیه طرح ها می داند. چرا که توانمندسازی اجتماعات، هدف غایی مشارکت است (عبدی و همکاران، ۱۳۸۸: ۷۳).
“در مقوله مشارکت، ظرفیت سازی برای گروه های خاص (گروه های سنی و جنسی) و نیز ظرفیت سازی نهادی بسیار با اهمیت است. مشارکت فقرا در برنامه ریزی توسعه اقتصادی، اولویت بندی نیازها و توانمندی ها برای تدوین و اجرای برنامه های منطبق با واقعیت به بار خواهد آورد و نیز اجرای موفق آن را تضمین خواهد کرد. چنانکه پسیون[۷]تآکید می کند راهبردهای بهبود کیفیت زندگی در شهرهای کشورهای در حال توسعه باید به دنبال بازساخت روابط محرومان و مدیریت از راه افزایش مشارکت و گفتگوی واقعی و تصمیم گیری غیرمتمرکز باشد"( ایراندوست، ۱۳۸۷: ۴۸-۴۷).
۳-۱۱-۲- ظرفیت سازی[۸]
وجود مسائل زیست محیطی و فرسودگی عناصر کالبدی سکونتگاه های غیررسمی که بدون برنامه ریزی شکل گرفته اند در کنار محدودیت توان دولتی در ساماندهی این سکونتگاه ها، آنها را با تهدید جدی مواجه و لزوم استفاده از پتانسیل ها و ظرفیت های محلی را ضروری ساخته است.
مرکز اسکان بشر سازمان ملل در ساماندهی وضعیت سکونتگاه های غیررسمی بر اهمیت حمایت از اجتماعات محلی و بومی( توسعه درون محله ای) از طریق رسمیت بخشی و ممانعت از اخراج های اجباری تأکید دارد (محمدی، ۱۳۸۸: ۵).
“ظرفیت سازی( Capacity Building) رویکردی در حال جریان در حوزه های مختلف اجتماعی، سیاسی و فرهنگی، اقتصادی است که در مسائل شهری به ویژه در مورد سکونتگاه های غیررسمی در طی یک دهه اخیر مورد توجه قرار گرفته است.
ظرفیت سازی در سطح مدیریت محلی و اجتماع محلی برای ارتقای توانمندی آنها، ساز و کاری برای پایداری اقدامات ساماندهی است. در واقع ساماندهی و توانمندسازی سکونتگاه های غیررسمی مستلزم ظرفیت سازی از طریق اهمیت دادن به نقش مشارکت و یادگیری اجتماعی(آموزش شهروندی) با هدف ارتقای محیطی اجتماع- محور(Community-Based) و از طریق توجه به توان ها و ظرفیت های درونی موجود در اجتماعات ساکن در این سکونتگاه ها است” (محمدی، ۱۳۸۸: ۵).
“توسعه اجتماع- محور(Community –Based Development) به مثابه فرایند و ابزار ارتقای مشارکت مردمی و برقراری حکمروایی خوب شهری و تلاش برای ارتقای وضعیت زندگی فقرا و کم درآمدها بیش از همه از طریق ارتقای ظرفیت های فردی، خانوادگی و اجتماع محلی دست یافتنی است"(محمدی و روستا، ۱۳۸۷: ۹۳). علاوه بر این، ظرفیت سازی به مفهوم استفاده از ابزارهایی است که بتواند منافع بلند مدت اجتماعات به ویژه گروه های کم درآمد را مدنظر قرار داده و فضای قانونی را برای دسترسی آنها به محیط سکونتی مناسب، امنیت، اشتغال و دیگر نیازهای اصلی فراهم نماید، همچنین از حقوق مربوط به مالکیت زمین، نگهداشت و ارتقای سرمایه های فیزیکی و خدماتی موجود در محلات کم درآمد نشین حمایت نموده و آن را تقویت نماید(۲۰۰۱:۴Chapman and KirK,).
سامانه ظرفیت سازی سامانه ای متشکل از دو محور اصلی ۱- تقاضا ۲- عرضه است. در واقع تا زمانی که کمبودی در حوزه ای مطرح نگردد، تقاضایی به وجود نیامده و تحرکی برای ایجاد ظرفیت، انجام نخواهد شد.
اجتماعات محلی
تقاضا
عرضه
ظرفیت
نهادهای اداره شهری و نهادهای خدمات رسانی
منبع:(محمدی، ۱۳۸۸: ۹)
شکل شماره ۹ : ساختار کلی یک سامانه ظرفیت سازی
