گروه آزمایش
T1
X
T2
گروه کنترل
T1
-
T2
طرحهای نیمهآزمایشی[۲۵۵]، طرحهای نیمهکاملی از آزمایش واقعی هستند و توانایی کنترل برخی از ملاکهای اعتبار درونی را دارند. اگر چه کارایی آنها به اندازه کارایی طرحهای آزمایشی نیست، ولی میزان توانایی آنها در کنترل متغیرها بیشر از طرحهای شبهآزمایشی است. این طرحها در شرایطی به کار میروند که امکان استفاده از طرحهای آزمایشی وجود نداشتهباشد. در طرحهای نیمهآزمایشی محقق توانایی کنترل کامل همهی شرایط و جوانب را ندارد، ولی میتواند یکی از دو عامل زیر یا هر دوی آنها را کنترل کند:
الف- مشاهده یا اندازه گیری چه هنگام صورت پذیرد.
ب- متغیر مستقل در چه زمانی اجرا شود و کدام گروه به عنوان گروه آزمایش به کار گرفته شود.
تفاوت طرحهای آزمایشی و نیمهآزمایشی از میزان نظارت و کنترل هر یک از این طرحها بر متغیرهای اعتبار درونی و بیرونی ناشی میشود، در طرحهای آزمایشی واقعی حداکثر کنترل بر متغیرهای اعتبار درونی اعمال میشود در حالی که در طرحهای نیمهآزمایشی حداکثر کنترل بر متغیرهای اعتبار بیرونی صورت میگیرد (دلاور، ۱۳۸۵).
۳-۳ جامعه آماری، حجم نمونه و روش نمونهگیری
جامعهی آماری این پژوهش شامل کلیه بیماران مبتلا به سندرم رودهی تحریکپذیر بود که در فروردین تا خرداد سال ۱۳۸۹ به بیمارستانهای دولتی و مطبهای خصوصی شهر کرج مراجعه کردند. نمونهی این پژوهش شامل ۳۰ نفر بود که به صورت تصادفی از بین ۸۰ نفر از بیمارانی که مبتلا به سندرم رودهی تحریکپذیر بوده و ملاکهای شرکت در پژوهش را نیز داشتند، انتخاب شدند. برای انتخاب نمونه از روش نمونهگیری در دسترس استفاده شد.
۳-۴ ملاکهای ورود به پژوهش
۱- تشخیص سندرم رودهی تحریکپذیر توسط پزشک فوق تخصص گوارش و کبد بر اساس معیار تشخیصی Rome III.
۲- گذشتن حداقل یک سال از شروع نشانه ها.
۳- داشتن حداقل سواد پنجم ابتدایی.
۴- تمامی آزمودنیها تحت برنامه درمانی یکسانی سندرم رودهی تحریکپذیر قرار داشته باشند و هیچ درمان دیگری دریافت نکنند.
۵- به اختلال روانی یا بیماری مزمن گوارشی یا غیر گوارشی دیگری مبتلا نباشند.
۳-۵ ابزارهای مورد استفاده در پژوهش
۳-۵-۱ پرسشنامه اضطراب حالت– صفت اسپیلبرگر (۱۹۸۳): نخستین پرسشنامه حالت- صفت اضطراب، در سال ۱۹۷۰ توسط اسپیلبرگر و همکاران با نام فرم (STAI-X) ارائه شد. در مقیاس حالت اضطراب، هدف اصلی اندازه گیری اضطراب با شدتی از کم به زیاد است، یعنی نمره های بالا، انعکاسی از ترس شدید، نزدیک به وحشت و هراس است. در پاسخ به سؤالات مربوط به اضطراب حالت آزمودنیها شدت احساس خود را در یک مقیاس ۴ درجهای (خیلی کم، کم، زیاد و خیلی زیاد) در زمانی خاص نشان می دهند، ولی در پاسخ به مقیاس مقیاس اضطراب صفت، آزمودنیها در یک مقیاس چهار درجهای (تقریباً هرگز، گاهی اوقات، بیشتر اوقات و تقریباً همیشه) بیان میکنند که به طور کلی چه احساسی دارند (خضرنیا، ۱۳۸۶).
اسپیلبرگر ۱۹۸۰ به منظور مرتبط کردن اندیشه های خود با پژوهشهای آزمایشی، در پرسشنامه خود دستورالعملهای متفاوتی برای اضطراب حالت و صفت تهیه کرد، در دستورالعمل مربوط به اضطراب حالت از آزمودنی خواسته میشود شدت اضطراب خود را همین الان یا در این لحظه گزارش کند، ولی در دستوالعمل مربوط به اضطراب صفت از آزمودنی خواسته میشود با توجه به فراوانی وقوع احساسات و علایم مربوط به اضطراب خود، نشان دهد که در اغلب اوقات چه احساسی دارند. بر اساس نتایجی که از یک دهه پژوهشهای پیگیر با فرم اولیه (STAL- X) به دست آمد، این مقیاس در سال ۱۹۸۳ مورد تجدید نظر قرار گرفت. هدف اصلی از این تجدید نظر فراهم کردن اندازهی خالصی از اضطراب بود تا مبنای محکمی برای تشخیص افتراقی بیماران مبتلا به اختلالات اضطرابی از افسردگی فراهم شود. در فرم تجدید نظر شده ۱۲ ماده از ۴۰ ماده فرم اولیه تغییر کرد و بدین ترتیب ویژگیهای روانسنجی هر دو مقیاس حالت و صفت بهبود یافت(چراغی، ۱۳۸۷).
نونالی[۲۵۶] ( ۱۹۸۵) به منظور بررسی روایی[۲۵۷] و پایایی[۲۵۸] این پرسشنامه پژوهشی انجام داد. جهت تعیین پایایی از روش دونیمه کردن استفاده شد، در این پژوهش پایایی مقیاس حالت پرسشنامه اسپیلبرگر برای مردها ۹۳/. و برای زنها ۹۴/. و پایایی مقیاس صفت این پرسشنامه برای مردها ۷۶ /. و برای زنان ۷۹/. بود. روایی آزمون با استفاده روش همبستگی محاسبه شد، نتایج نشان داد که روایی مقیاس حالت این پرسشنامه برای مردها ۴۴/. و برای زنها ۴۷/. و روایی مقیاس صفت برای مردها ۳۸/. و برای زنها ۳۹/. میباشد. نتایج این تحقیق با تحقیقات بیاگیو (۱۹۸۴) و اسپیلبرگر(۱۹۸۳) مشابه بود. این مقیاس در ایران توسط پناهی شهری (۱۳۷۳) و اسدی (۱۳۷۸) هنجاریابی شدهاست و اعتبار و پایایی آن مورد تأیید قرار گرفته است(حضرتی و همکاران، ۱۳۸۵). در پژوهش اسدی (۱۳۷۸) پایایی این پرسشنامه از طریق آلفای کرونباخ محاسبه شد که در مقیاس اضطراب حالت برابر با ۸۲/. و در مقیاس اضطراب صفت ۸۱/. بود (خضرنیا، ۱۳۸۶). در پژوهش خضرنیا (۱۳۸۶) نیز پایایی این پرسشنامه از طریق آلفای کرنباخ محاسبه شد، برای مقیاس اضطراب حالت برابر با ۸۹/. و برای مقیاس اضطراب صفت ۹۰/. به دست آمد که این نتایج بیانگر پایایی این آزمون است.
روش اجرا: این پرسشنامه میتواند به دو صورت فردی و گروهی اجرا شود و دارای محدودیت زمانی نیست. دستورالعملهای تکمیل مقیاس حالت و صفت اضطراب بر روی فرمهای آزمون نوشته شده است. معیار اعتبار پرسشنامه این است که آزمودنیها به خوبی دستورالعملها را متوجه شوند، بدین معنا که در پاسخگویی به مقیاس حالت اضطراب، باید احساسات خودشان را در لحظه کنونی و در زمان تکمیل پرسشنامه و در پاسخگویی به مقیاس صفت، احساسات کلی و غالب خودشان را بیان نمایند. آزمونگر باید تأکید کند که دستورالعملها برای تکمیل دو قسمت پرسشنامه متفاوت است و آزمودنیها باید هر دو دستورالعمل را به دقت مطالعه نمایند. همچنین باید تذکر داده شود که هیچ عبارتی را بدون پاسخ نگذارند. ابتدا مقیاس حالت اضطراب و سپس مقیاس صفت اضطراب اجرا میشود.
روش نمرهگذاری: این مقیاس شامل ۴۰ سؤال در دو فرم ۲۰ تایی است که ۲۰ سؤال اول مربوط به اضطراب حالت و ۲۰ سؤال دوم مربوط به اضطراب صفت میباشد. پایینترین و بالاترین نمره اضطراب در هر کدام از زیر فرمها به ترتیب ۲۰ و۸۰ میباشد. سؤالات پرسشنامه در مقیاس لیکرت و دارای چهار گزینهی خیلیکم (۱نمره)، کم (۲ نمره)، زیاد (۳ نمره) و خیلی زیاد (۴ نمره) میباشد. به هر کدام از عبارات این آزمون، بر اساس پاسخ داده شده نمره ۱ تا ۴ داده میشود. نمره ۴ نشان دهندهی حضور بالای اضطراب است که ۱۰ عبارت مقیاس اضطراب حالت و یازده عبارت مقیاس اضطراب صفت، بر این اساس نمرهگذاری میشوند. برای نمرهگذاری سایر عبارات، نمره بالا برای گزینه نشان دهندهی اضطراب پایین است، که ۱۰ عبارت مقیاس اضطرابحالت و نه عبارت مقیاس اضطراب صفت را شامل میشود. نمرهگذاری، برای عباراتی که عدم اضطراب را نشان میدهند، به صورت معکوس است. به عبارت دیگر، پاسخها به جای ۴، ۳، ۲ و ۱ به حالت ۱، ۲، ۳ و ۴ نمره داده میشوند. عباراتی که نشان دهندهی عدم وجود اضطراب هستند و در هنگام نمرهگذاری به صورت معکوس نمره داده میشوند عبارتند از:
مقیاس اضطراب حالت: ۲۰- ۱۹- ۱۶- ۱۵- ۱۱- ۱۰- ۸- ۵- ۲- ۱
مقیاس اضطراب صفت: ۳۹- ۳۶- ۳۴- ۳۳- ۳۰- ۲۷- ۲۶- ۲۳- ۲۱
نمره آزمودنی در هر یک از مقیاسها در دامنهای بین ۲۰ تا۸۰ قرار میگیرد.
۳-۵-۲ مقیاس نمره بندی علایم گوارشی[۲۵۹](GSRS): از این مقیاس جهت سنجش شدت کل علایمگوارشی در بیماران مبتلا به سندرم رودهی تحریکپذیر استفاده میشود. این مقیاس ۱۵ نشانهی گوارشی را میسنجد، که عبارتند از؛ درد شکم، تهوع و استفراغ، قار و قور شکمی، نفخ شکم، آروغزدن، نفخ معده (احساس سیری زودرس)، یبوست، اسهال، مدفوع شل، مدفوع سفت، احساس نیاز فوری به اجابت مزاج و احساس دفع ناکامل مدفوع. گزینههای مربوط به اندازه گیری هر علامت در یک مقیاس چهار درجهای اصلا، ضعیف، متوسط و شدید قرار دارد که نمره صفر بیانگر کمترین شدت علامت و نمره ۳ بیانگر حداکثر شدت آن علامت است. دامنهی نمره کل هر آزمودنی میتواند بین ۰ تا ۳۹ قرار بگیرد. روایی و پایایی نسخه انگلیسی این پرسشنامه توسط تالی و همکاران (۲۰۰۲) تعیین گردید (حضرتی و همکاران، ۱۳۸۵). روایی و پایایی ترجمهی فارسی این مقیاس نیز توسط حضرتی و همکاران (۱۳۸۴) بهدست آمد. در پژوهش حضرتی و همکاران (۱۳۸۵)، ابتدا این پرسشنامه به فارسی ترجمه شد و سپس توسط اساتید ذی صلاح بررسی و روایی آن تعیین گردید. پایایی پرسشنامه نمرهبندی علائم گوارشی نیز در این پژوهش از طریق آلفای کرونباخ(۸۸/.) تعیین گردید.
۳-۶ روش اجرای پژوهش
در این پژوهش از طرح پیشآزمون- پسآزمون با گروه گنترل استفاده شد و آزمودنیها به صورت تصادفی در گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. نمونهی مورد نظر این پژوهش از بین ۸۰ نفر از بیمارانی که ابتلای آنها به سندرم رودهی تحریکپذیر توسط پزشک فوق تخصص گوارش بر اساس معیارهای موجود تأیید شده بود و ملاکهای حضور در پژوهش را نیز داشتند (این نکته قابل ذکر است که همهی آزمودنیها در مصاحبهای که به این منظور انجام شد از نظر ملاکهای مورد نظر ارزیابی شدند)، به صورت تصادفی انتخاب شد.
سپس در جلسهای که برای تمامی آزمودنیهای نمونه به صورت انفرادی برگزار شد؛ ماهیت کلی سندرم رودهتحریکپذیر، رژیم غذایی مناسب این سندرم و نکات مهم و تأثیر گذار در تشدید علایم این سندرم به طور مفصل تشریح شد. همچنین داروی مصرفی آنها که توسط پزشک فوق تخصص گوارش تجویز شده بود مورد بررسی قرار گرفت. در پایان این جلسه آزمودنیها به پرسشنامه های مورد استفاده در این پژوهش ( مقیاس نمره بندی علایم گوارشی و پرسشنامه اضطراب حالت- صفت اسپیلبرگر ) نیز پاسخ دادند. سپس آزمودنیها بر اساس نمرات مقیاس نمرهبندی علایم گوارشی همتا شده و به صورت تصادفی در گروه آزمایش و کنترل جایگزین شدند. آزمودنیهای گروه آزمایش به مدت چهار هفته، هفتهای یک جلسه تحت لمس درمانی قرار گرفتند. در این پژوهش از تکنیک لمس درمانی کورمک (۱۹۹۱) استفاده شد که در ادامه شرح یک جلسه از آن ذکر خواهد شد. گروه کنترل در این مدت در انتظار درمان به سر می بردند. پس از اتمام دورهی درمان در گروه آزمایش، از آزمودنیهای هر دو گروه (آزمایش و کنترل) پس آزمون (مقیاس نمره بندی علایم گوارشی و پرسشنامه اضطراب حالت- صفت اسپیلبرگر) گرفته شد. سپس داده های بهدست آمده در مرحله پیشآزمون و پسآزمون مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. این نکته نیز قابل ذکر است که هر دو گروه در طول مدت اجرای پژوهش دارویی را که توسط پزشک فوق تخصص گوارش و کبد برای آنها تجویز شده بود مصرف میکردند. این پژوهش در اردیبهشت تا مرداد سال ۱۳۸۹ انجام شد.
۳-۷ پروتکل لمس درمانی کورمک[۲۶۰] (۱۹۹۱)
روند درمان بر اساس این پروتکل و نحوه ی اجرای آن در این پژوهش را می توان به صورت زیر تشریح کرد. ابتدا از آزمودنی خواسته میشد تا وسایل فلزی و گوشی همراه خود را که ممکن است در میدان انرژی فرد اختلال ایجاد کند، کنار بگذارد. سپس، روی تخت دراز بکشد، چشمان خود را بسته و در حالتی کاملاً راحت قرار بگیرد. پس از اینکه آزمودنی این کارها را انجام میداد، مراحل زیر توسط درمانگر اجرا می شد.
الف- مرحله ی اول: تمرکز
تمرکز کردن از طریق انتقال آگاهی از بیرون به یک کانون درونی به دست میآید. در این مرحله درمانگر جسم، ذهن و هیجانات خود را در یک وضعیت آرام و متعادل قرارداده، خود را با بیمار به عنوان یک کل واحد ادراک میکند و به طور کامل بر روند درمان متمرکز میشود. در زمان تمرکز درمانگر از هر گونه احساس یا هیجان شخصی جدا میشود و با جسم و روانی آرام هشیارانه بر روی درمان متمرکز میشود. این مرحله حدوداً ۱۰ تا ۲۰ ثانیه طول میکشد.
ب- مرحله دوم: سنجش و ارزیابی
در این مرحله درمانگر دستان خود را در فاصلهی ۵ تا ۱۰ سانتیمتری بدن مراجع از سر تا پا حرکت میدهد و وضعیتکلی میدان انرژی فرد را ارزیابی میکند. در این مرحله همچنین درمانگر به ارزیابی و تشخیص علایم و نشانه های حسی بیانگر عدم تعادل از قبیل؛ گرما، سرما، سفتی، سنگینی، غلظت، سوزش یا تهی بودن میپردازد. سنجش و ارزیابی در این مرحله حدود ۳۰ ثانیه طول میکشد، اما ارزیابی همچنان در طول روند درمان ادامه مییابد.
پ- مرحله سوم: درمان
در طول این مرحله درمانگر فعالیت خودش را بر نقاط دارای گرفتگی و عدم تعادل متمرکز میکند و از دستانش برای پراکنده کردن انرژی در نواحی دارای گرفتگی و برگرداندن تعادل به نقاط دارای عدم تعادل استفاده میکند. درمانگر به کار ایجاد تعادل تا زمانی که احساس کند کیفیت جریان انرژی تغییر کرده ادامه میدهد.
ج- مرحله ی چهارم: ارزیابی
در این مرحله درمانگر از قضاوت حرفهای و شهودی خود برای ارزیابی مجدد میدانها و گرفتن بازخورد از بیمار برای تعیین زمان اتمام جلسه درمان استفاده میکند. درمان در افراد مختلف با توجه به میزان نقاطی که دارای عدم تعادل و نوسان در جریان انرژی است، از ۱۰ دقیقه تا حداکثر نیم ساعت طول میکشد.
۳-۸ روش تجزیه و تحلیل داده ها
در این پژوهش برای بیان کمی اطلاعات جمع آوری شده و بررسی فرضیه های پژوهش از روش های آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. در بخش تحلیل توصیفی داده ها از شاخصهای آماری فراوانی، میانگین و انحراف استاندارد و در بخش آمار استنباطی بر مبنای متغیرها و طرح پژوهش از آزمون تحلیل کوواریانس و T نمرات اختلافی استفاده شد.
برای تحلیل داده های به دست آمده از طرح پیشآزمون- پسآزمون با گروه کنترل دو نوع آزمون آماری تحلیل کواریانس و T نمرا اختلافی وجود دارد (دلاور، ۱۳۸۵). تحلیل کوواریانس اجازه میدهد اثر یک متغیر مستقل بر متغیر وابسته مورد بررسی قرار گیرد در حالی که اثر متغیر دیگر را حذف کرده یا از بین میبرد، به عبارت دیگر در این روش میانگینهای پسآزمون پس از تعدیل کردن نمره های پیشآزمون، مورد مقایسه قرار میگیرند. برای استفاده از تحلیل کوواریانس باید پیش فرضهایی رعایت شود که عبارتند از: ۱- استقلال داده ها ۲- نرمال بودن ۳- همگنی واریانسها ۴- خطیبودن رابطه متغیر همراه ۵- همگنی شیبهای رگرسیون ۶- مستقلبودن متغیرهمراه و عملهایآزمایشی ۷- اندازه گیری متغیر همراه بدون خطا (شیولسون،۱۳۸۴). داده های جمع آوری شده توسط ابزارهای پژوهش، با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS، نسخه ۱۷ پردازش شد.
فصل چهارم
