چنان­که در فصل­های پیشین اشاره شد خطبه مبارکه حضرت فاطمهبه چند بخش کلی تقسیم­پذیر است. بخش اول، حمد و سپاس الهی و شهادت به رسالت پیامبر اکرم و نیز بیان نقش پیامبر اکرم در هدایت انسان‌هاست که شرح و توضیح آن قبلاً بیان شد. حضرت در ادامه به معرفی امیرمؤمنان علی و بیان اوصاف و ویژگی­های حضرت علی می­پردازند و گوشه ­ای از خدمات بی­شمار ایشان را متذکر می­شوند.
«کُلَّما اَوْقَدُوا ناراً لِلْحَرْبِ اَطْفَأَهَا اللَّهُ، اَوْ نَجَمَ قَرْنُ الشَّیْطانِ، اَوْ فَغَرَتْ فاغِرَهٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ، قَذَفَ اَخاهُ فی لَهَواتِها، فَلا یَنْکَفِی‏ءُ حَتَّى یَطَأَ جِناحَها بِأَخْمَصِهِ، وَ یَخْمِدَ لَهَبَها بِسَیْفِهِ.
مَکْدُوداً فی ذاتِ اللَّهِ، مُجْتَهِداً فی اَمْرِاللَّهِ، قَریباً مِنْ رَسُولِ‏اللَّهِ، سَیِّداً فی اَوْلِیاءِ اللَّهِ، مُشَمِّراً ناصِحاً مُجِدّاً کادِحاً، لا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَهَ لائِمٍ.» « و هر زمان که قدرت پیروان ضلالت ظاهر می­شد یا دشمنان مشرک دهان خود را برای از بین بردن شما باز می­کردند برادرش علی را برای نابودی آنان به عمق دهانشان می­افکند. او هم تا گوش­های آنان را پایمال نمی­کرد، و آتش آنان را با شمشیرش خاموش نمی­نمود باز نمی­گشت.

او (علی ) کسی بود که در راه خدا سختی و مشکلات را تحّمل می کرد و استقامت از خود نشان می داد، و نزدیکترین اشخاص به پیامبر و آقای اولیای خدا بود. در راه خدا کمر همّت بسته بود و دلسوزانه و با جدّیت و تلاشِ پیگیر عمل می­کرد، و در راه خدا سرزنش ملامت کنندگان تأثیری در او نداشت.»
حضرت فاطمه مرحله به مرحله مسایل را بیان می­فرمایند تا به این قسمت از خطبه که شرح فشرده­ای از فداکاری امیرمؤمنان علی و ویژگی­های منحصر به فرد ایشان است می­رسند.
فاطمه زهرابعد از بیان وقایع پیش از اسلام و بعثت حضرت خاتم از مقامات حضرت علی سخن به میان می­آورند و ویژگی­های پیشوای راستین را با مصداق قرار دادن حضرت علی بیان می­ کنند و ایشان را آن­گونه که شایسته است به مردم معرفی می­نمایند.
«اَوْ نَجَمَ قَرْنُ الشَّیْطانِ اَوْ فَغَرَتْ فاغِرَهٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ»
شاخ شیطان در بیان حضرت، کنایه از قوّت و قدرت شیطان است که مظهر آن افراد فریب خورده­ای هستند که دنباله­رو او شده ­اند. و اشاره به توطئه­هایی است که از سوی دشمنان صورت می­گرفت. همچنین در این قسمت معاندین به حیوان درنده تشبیه شده ­اند که هنگام حمله، دهانش را باز می­ کند.
حضرت در این جمله می­خواهند بفرمایند که به­ طور خلاصه اگر اسلام پیروزی­هایی پیدا کرده، به واسطه فعالیت­ها و از خود گذشتگی­های امیرالمؤمنین بوده است^[۷۷۹].
در واقع این بیان حضرت به این مطلب اشاره دارد که زمامدار باید کسی باشد که مجاهدت­های وی در مواقع هولناک که هنوز اثری از پیروزی اسلام نیست ثابت باشد. و این حقیقت به اتفاق جز در وجود مقدس امام علی ثابت نیست، بلکه فرار کردن سایرین از خلفای راشدین در نزد منصفان از سیره نویسان، ثابت و روشن است. این امتیاز را در زمان ایراد این خطبه، مستحفظان از امت و اصحاب رسول اکرم آن­را به­ خوبی می­دانستند^[۷۸۰].
حضرت علی نیز در نهج البلاغه به این حقیقت اشاره کرده می­فرمایند:
«وَ لَقَدْ عَلِمَ الْمُسْتَحْفِظُونَ مِنْ أَصْحَابِ مُحَمَّدٍ أَنِّی لَمْ أَرُدَّ عَلَى اللَّهِ وَ لَا عَلَى رَسُولِهِ سَاعَهً قَطُّ وَ لَقَدْ وَاسَیْتُهُ بِنَفْسِی فِی الْمَوَاطِنِ الَّتِی تَنْکُصُ فِیهَا الْأَبْطَالُ- وَ تَتَأَخَّرُ الْأَقْدَامُ نَجْدَهً أَکْرَمَنِیَ اللَّهُ بِهَا^[۷۸۱]»
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح این فرموده حضرت علی یکی از فضیلت­های مختص آن حضرت را همین مواسات ­دانسته می­نویسد:
«این مواسات یکی از ویژگی­های برتر علی است که هیچ منکری ندارد؛ در جنگ احد در کنار رسول اکرم پایدار بود، اما دیگران فرار کردند، و نیز در جنگ حنین و خیبر استقامت کرد و عده­ای که پیامبر پیش از او برای فتح خیبر فرستاده بود فرار کردند، اما حضرت علی همچنان می­جنگید، تا خدا به دست او فتح را نصیب اسلام نمود.
او همچنین می­گوید: «محدثان آورده­اند: هنگامی که در جنگ احد رسول اکرم جراحت سختی برداشتند، مردم گفتند: محمد کشته شد. لشکری از مشرکان او را دیدند که در میان کشته شدگان افتاده، اما هنوز زنده است، آهنگ او کردند. به علی فرمودند: این­ها را از من بران. امیرمؤمنان نیز به آن لشکر حمله ور شدند و رئیس آنان را کشتند؛ آن­گاه لشکری دیگر آهنگ حمله به حضرت رسول اکرم نمود، باز فرمودند: یا علی این­ها را از من بران. حضرت حمله ور شد و لشکر را عقب زده و پراکنده نمودند و رئیس آنان را به قتل رسانیدند. باز لشکر سومی به آهنگ کشتن رسول الله حمله کرد، همچنان به علی فرمان دفاع دادند، حضرت علی این لشکر را نیز عقب رانده و رئیس آنان را کشتند. پس از این واقعه، رسول اکرم می­فرمودند: جبرئیل به من گفت: براستی این دفاع علی مواسات است. من به جبرئیل گفتم: چرا این­گونه نباشد، در حالی که او از من است و من نیز از اویم. آن­گاه جبرئیل گفت: من هم از شما هستم.
باز محدثان روایت کرده ­اند مسلمانان در روز شکست مسلمانان و حمله مشرکان و دفاع امیرالمؤمنین از آسمان صدای هاتفی را شنیدند که ندا در می­داد: «لا سیف الا ذوالفقار و لا فتی الا علی» شمشیری نیست مگر ذوالفقار، و جوانمردی نیست جز علی .
آن­گاه رسول الله به حاضران فرمودند: نمی شنوید؟ این صدای جبرئیل است.
اما در واقعه حنین، حضرت علی با تنی چند از بنی هاشم با رسول الله پس از آن­که مسلمانان پشت به جنگ کرده و فرار کردند، همچنان پایداری نموده و گروهی از قبیله هوازن را در برابر چشمش به قتل رسانیدند، تا پس از مدتی انصار به جبهه جنگ برگشتند و قبیله هوازن شکست سختی خورد و اموالش به غنیمت مسلمان­ها درآمد، و داستان فتح خیبر هم که مشهور است.^[۷۸۲]»
«فَلا یَنْکَفِی‏ءُ حَتَّى یَطَأَ جِناحَها بِأَخْمَصِهِ»
این فراز از خطبه حضرت فاطمه به این مطلب اشاره می­ کند که وقتی حضرت علی می­خواستند کسی را در صحنه نبرد از میان بردارند، بعد از آن­که او را از پای درمی­آوردند و به زمین می­زدند، کف پایشان را بر روی سر او می­گذاشتند و به اصطلاح گوش او را له می­کردند؛ این جمله در این­جا کنایه است، یعنی حضرت امیرمؤمنان وقتی به میدان نبرد می­رفتند، تا کار را تمام نمی­کردند برنمی­گشتند و این طور نبود که از صحنه نبرد فرار کنند یا کار را نیمه تمام رها سازند.
و عبارت «وَ یَخْمِدَ لَهَبَها بِسَیْفِهِ» کنایه است از مقاومت و شجاعت حضرت امیرالمؤمنین ؛ یعنی کار را به پایان می­برد و تا پیروزی کامل بر خصم، پایداری و مقاومت می­نمود. چنین نبود که ضعف یا تردید در او پیدا شود و در وسط راه بماند، یا برگردد^[۷۸۳].
« مَکْدُوداً فی ذاتِ اللَّهِ، مُجْتَهِداً فی اَمْرِ اللَّهِ، قَریباً مِنْ رَسُولِ‏اللَّهِ، سَیِّداً فی اَوْلِیاءِ اللَّهِ، مُشَمِّراً ناصِحاً مُجِدّاً کادِحاً، لا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَهَ لائِمٍ.»
در فراز پیشین گوشه ­ای از فداکاری­ها و خدمات امیرمؤمنان علی بیان شد؛ در ادامه برخی از ویژگی­های منحصر به فرد حضرت از زبان فاطمه زهرا بیان می­گردد.
«مکدود» که به معنای شدت سختی و فشار^[۷۸۴]می­باشد؛ بیان­گر این مطلب است که حضرت امیرمؤمنان در راه دین خدا و برای خدا، سختی و فشار را تحمل کرده و در برابر این دشوار­ی­ها مقاومت می­کردند؛ «ذات» و «امر» خدا کنایه است از راه و رسم خداوند و هر آن­چه به او مربوط می­باشد. یعنی آن حضرت، در هر آن­چه به خدا مربوط می­شد، سخت­کوش، دقیق و حساس بودند، و حاضر به مداهنه، سستی و بی ­تفاوتی نبودند^[۷۸۵].
در چند روایت از رسول اکرم که درباره امیرالمؤمنین نقل شده است، تعبیر «فی ذات الله» به­کار رفته است. از جمله در حدیثی نبوی آمده است: «ارْفَعُوا أَلْسِنَتَکُمْ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ فَإِنَّهُ خَشِنٌ‏ فِی‏ ذَاتِ‏ اللَّه عَزَّوَ جَلَّ غَیْرُ مُدَاهِنٍ فِی دِینِه‏^[۷۸۶]»
و در روایتی دیگر آمده است: « لَا تَسُبُّوا عَلِیّاً فَإِنَّهُ مَمْسُوسٌ‏ فِی‏ ذَاتِ‏ اللَّه^[۷۸۷]»
«قَریباً مِنْ رَسُولِ‏اللَّهِ، سَیِّداً فی اَوْلِیاءِ اللَّهِ »
در این‌جا حضرت فاطمه به­گونه ­ای خاص بر صفت «قریب» تکیه می‌کنند. یعنی، امیرالمؤمنین خویشاوندی نزدیک و مؤکد داشتند. نزدیکی آن حضرت به پیامبر هم از لحاظ ظاهری یعنی نسبی و سببی - چراکه امیرالمؤمنین هم پسر عموی پیغمبر اکرم و هم داماد ایشان بودند که تأکید خویشاوندی است- و هم از لحاظ فکری و معنوی بود؛ این قرابت مخصوص علی بود و بزرگواری آن حضرت در بین اولیای خداوند نیز واضح است؛ یعنی آن حضرت از هر نظر سرآمد و برتر از دیگران بودند.
در حقیقت تمامی این جملات، در آن فضای مخصوص، تعرض به حاکمیت غاصبانه بوده، و حکایت از شجاعت حضرت زهرا دارد که در مقابل قدرت حاکمه، بدون ترس، از مقام ولایت و امامت بر حق، شجاعانه و با منطق دفاع می­نمایند^[۷۸۸].
«سَیِّداً فی اَوْلِیاءِاللَّهِ» در این­جا بزرگی و آقایی با فضیلت­های معنوی و دارا بودن حد اکمل تقوا می­باشد^[۷۸۹].
لازم به یادآوری است در جایی که سخن از معیار بزرگی باشد، کتاب­های فریقین مشحون و مملو از فضیلت­های امیرالمؤمنین است. و در صورتی که عنوان سیادت و بزرگی مطرح شود، این عنوان نیز در روایات وارده از طریق عامه و خاصه فراوان است.
ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه روایتی از رسول اکرم روایت می­ کند که درآن حضرت، امیرمؤمنان را با لقب «سیدالمسلمین» خطاب فرموده­اند؛
«یا أنس ، أسکب لی وضوءاً ، ثم قام فصلى رکعتین ، ثم قال : أول من یدخل علیک من هذا الباب إمام المتقین، وسید المسلمین ، ویعسوب الدین ، وخاتم الوصیین وقائد الغر المحجلین . قال أنس : فقلت: اللهم اجعله رجلا من الأنصار، وکتبت دعوتی، فجاء على ، فقال : صلى الله علیه وسلم :من جاء یا أنس ؟ فقلت : على ، فقام إلیه مستبشراً^[۷۹۰]»
ابونعیم اصفهانی نیز در حلیه الاولیاء این روایت را با اندکی تفاوت آورده است:
عن أنس قال: قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ : یَا أَنَسُ اسْکُبْ لِی وَضُوءًا ، ثُمَّ قَامَ فَصَلَّى رَکْعَتَیْنِ ، ثُمَّ قَالَ : یَا أَنَسُ أَوَّلُ مَنْ یَدْخُلُ عَلَیْکَ مِنْ هَذَا الْبَابِ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ وَسَیِّدُ الْمُسْلِمِینَ وَقَائِدُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَخَاتَمُ الْوَصِیِّینَ ، فَقُلْتُ : اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ مِنَ الأَنْصَارِ وَکَتَمْتُهُ إِذْ جَاءَ عَلِیٌّ فَقَالَ : مَنْ هَذَا یَا أَنَسُ ؟ فَقُلْتُ : عَلِیٌّ^[۷۹۱]»
روایات دیگری نیز وجود دارد که در آن­ها امیرالمؤمنین با لفظ «سیدالوصیین» معرفی شده ­اند.
شیخ صدوق در من لایحضره الفقیه، روایتی از رسول­ اکرم نقل کرده است که درآن امیرالمؤمنین با ­عنوان سیدالوصیین معرفی گردیده­اند.
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ‏ أَنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ‏ وَ وَصِیِّی سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ أَوْصِیَاؤُهُ سَادَهُ الْأَوْصِیَاء^[۷۹۲]».
همچنین در این­باره در عیون اخبارالرضا ، حدیثی از ابن عباس به نقل از پیامبراکرمآمده است:
«عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبَّاسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ‏ أَنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ‏ وَ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ وَ إِنَّ أَوْصِیَائِی بَعْدِی اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِیُّ بْنُ أَبِی طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِم‏^[۷۹۳]»
ابن شهرآشوب نیز در مناقب آورده است:
«أَبُو حَنِیفَهَ بِإِسْنَادٍ لَهُ إِلَى فَاخِتَهَ أُمِّ هَانِی‏ قَالَ النَّبِیُّ لِعَلِیٍّ أَنْتَ سَیِّدُ النَّاسِ فِی الدُّنْیَا وَ سَیِّدُ النَّاسِ فِی الْآخِرَهِ.
الْحِلْیَهِ قَالَ الشَّعْبِیُّ قَالَ عَلِیٌّ قَالَ النَّبِیُّ ‏ مَرْحَباً بِسَیِّدِ الْمُسْلِمِینَ وَ إِمَامِ الْمُتَّقِینَ الْخَبَرَ .
وَ فِی الْخَبَرَ الْمُسْنَدِ أَنَا سَیِّدُ النَّبِیِّینَ وَ عَلِیٌّ سَیِّدُ الْوَصِیِّینَ‏.
وَ فِی الْخَبَرِ لِلْحُسَیْنِ أَنْتَ‏ السَّیِّدُ وَ ابْنُ السَّیِّدِ وَ أَخُوالسَّیِّد^[۷۹۴].»
همچنین در امالی شیخ صدوق و نیز بحارالانوار نیز روایاتی به نقل از رسول مکرم اسلام نقل شده است که به سیادت و سروری امیرمؤمنان علی اشاره شده است^[۷۹۵].
«مُشَمِّراً ناصِحاً مُجِدّاً کادِحاً، لا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَهَ لائِمٍ»
این عبارت از بیانات حضرت زهرا بیانگر این مطلب است که امیرالمؤمنین علی مصمم برای خدمتگزاری بودند و در این راه با کمال خیرخواهی، و با نهایت سعی و تلاش آمادگی کامل برای هر نوع فعالیت وخدمتی داشتند. و هر چه را حق می­دیدند، در دفاع از آن به­خاطر سرزنش و حرف مردمان، کوتاه نمی­­آمدند. وتحت تأثیر جو حاکم و شرایط متغیّر جامعه قرار نمی­گرفتند، و هدف ایشان تنها رضایت حق تعالی بود و نه چیز دیگر.

۱٫۱٫۵٫ استنادهای قرآنی

این عبارات از خطبه شریفه «مَکْدُوداً فی ذاتِ اللَّهِ، مُجْتَهِداً فی اَمْرِ اللَّهِ، قَریباً مِنْ رَسُولِ‏اللَّهِ، سَیِّداً فی اَوْلِیاءِ اللَّهِ، مُشَمِّراً ناصِحاً مُجِدّاً کادِحاً، لا تَأْخُذُهُ فِی اللَّهِ لَوْمَهَ لائِمٍ.» تلمیحی به این آیه کریمه است:
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ أَذِلَّهٍ عَلَى الْمُؤْمِنینَ أَعِزَّهٍ عَلَى الْکافِرینَ یُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ ذلِکَ فَضْلُ اللَّهِ یُؤْتیهِ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ^[۷۹۶]