احکام شرعی به دو قسم تقسیم می‌شوند:[۱۷]
۱- حکم تکلیفی، ۲- حکم وضعی.
۲-۵-۱ حکم تکلیفی
احکامی که تنها به افعال مکلف تعلق می‌گیرد، نه به ذات مکلف و اشیاء خارجی، مثلاً وجوب و استحباب که انسان را به سوی انجام عمل و حرمت و کراهت انسان را در جهت ترک و اباحه انسان را در جهت آزادی و اختیار راهنمایی می‌کند.
۲-۵-۲ حکم وضعی
احکامی که انسان را مستقیماً در مرحله عمل توجیه نمی‌کند که گاه به ذات مکلف تعلق می‌پذیرد مثل زوجیت و گاه به اشیاء خارجی تعلق می‌گیرد: مثل ملکیت و گاه به فعل مکلف تعلق می‌پذیرد: مثل محبت و بطلان.
حکم شبیه‌سازی نیز از دو جهت حکم تکلیفی و وضعی جای بحث دارد:
۱- شبیه‌سازی در دین اسلام چه حکمی دارد؟ (یعنی آیا شبیه‌سازی حرام، حلال، مستحب، مکروه یا مباح است؟)
۲- نتیجه‌ای که از عملیات شبیه‌سازی به دست می‌آید چه حکمی دارد؟ (یعنی آیا احکام محرمات نسبیّه را دارد؟ از چه کسانی ارث می‌برد؟ نفقه و حضانت آن با چه کسی است؟ اگر کسی او را به قتل رساند آیا قصاص و دیه دارد؟ اگر مسلمان شود آیا اسلامش پذیرفته می‌شود؟ و …)
در این فصل حکم شبیه‌سازی حیوانی بررسی می‌شود و حکم شبیه‌سازی انسانی در دو فصل جداگانه بررسی خواهد شد.
۲-۶ حکم شبیه‌سازی حیوانی از منظر علمای شیعه
مراجع عظام فعلی، شبیه‌سازی حیوانات را بالاتفاق جایز می‌دانند و هر کدام در پاسخ به سؤال «آیا مشابه‌سازی حیوان زنده توسط تکثیر سلول‌های آن جایز است؟» گفته‌اند:[۱۸]
۱- آیت‌الله خامنه‌ای: این کار فی نفسه اشکال ندارد.
۲- آیت الله فاضل لنکرانی: دلیلی بر حرمت این عمل برحسب عنوان اولی به نظر نرسیده است. گرچه برحسب عنوان ثانویه اشکال دارد.
۳- آیت الله بهجت: ظاهراً اشکالی به نظر نمی‌رسد.
۴- آیت الله نوری همدانی: در غیر انسان جایز است.
۵- آیت الله مکارم شیرازی: این کار در مورد حیوانات اشکالی ندارد.
۶- آیت الله سیستانی: مانعی ندارد.
۷- آیت الله صافی گلپایگانی: اگر مستلزم خلاف شرع نباشد بنفسه اشکالی ندارد و الله العالم.
۸- آیت الله موسوی اردبیلی: دلیل قانع‌کننده‌ای بر حرمت چنین تحقیقات و آزمایشاتی وجود ندارد.
۹- آیت الله صانعی: شبیه‌سازی حیوانات مانعی ندارد.
۲-۷ ادله‌ی علمای شیعه بر شبیه‌سازی حیوانی و نباتی
شبیه‌سازی حیوانی و نباتی از نظر شیعه مجاز است و این نظر اجماعی است و فقط از میان علماء آیت الله لنکرانی آن را به عنوان اولی مجاز شمرده و به عنوان ثانی دارای اشکال؛ ایشان در مورد علت اشکال برحسب عنوان ثانوی توضیحی نداده‌اند و این اشکال بر اثبات حرمت کافی نیست و ایشان قائل به احتیاط شده‌اند و لازمه‌ی این اشکال آن است که در این مورد می‌توان به مجتهد دیگر مراجعه کرد. بنابراین می‌توان گفت از نظر شیعه شبیه‌سازی جایز و شبیه‌سازی نباتی نیز به طریق اولی جایز و دلیل آنان «اصل ابامه» است.
این قاعده هر گونه تصرف انسان را مباح می‌داند مگر این که حرمت و منع آن ثابت شود. پس نمی‌توان هیچ چیزی را بدون دلیل حرام شمرد همان گونه که تجویز چیزی که دلیلی بر حرمتش اقامه شده ممکن نیست.
فصل سوم:
حکم تکلیفی شبیه‌سازی انسانی از منظر علمای شیعه
۳-۱ حکم تکلیفی شبیه‌سازی انسانی
۳-۲ ادله‌ی علمای شیعه در شبیه‌سازی انسانی
۳-۲-۱ جواز مطلق شبیه‌سازی انسانی
۳-۲-۲ جواز محدود شبیه‌سازی انسانی
۳-۲-۳ حرمت ثانوی شبیه‌سازی انسانی
۳-۲-۴ حرمت اولی شبیه‌سازی انسانی
۳-۱ حکم تکلیفی شبیه‌سازی انسانی
در مورد شبیه‌سازی انسان، علما در پاسخ به سؤال «آیا مشابه‌سازی و تکثیر انسان در آزمایشگاه و از طریق روش‌های پیشرفته علمی جایز است؟» چنین جواب داده‌اند:[۱۹]
۱- آیت الله فاضل لنکرانی: به عنوان اولی اشکال ندارد لکن اگر مفاسدی بر آن مترتب شود، به عنوان ثانوی جایز نیست.
۲- آیت الله تبریزی: جایز نیست.
۳- آیت الله مکارم شیرازی: این کار جایز نیست و مفاسد زیادی دارد و اطلاعاتی که اخیراً منتشر شده نشان می‌دهد که کسانی که از طریق شبیه‌سازی به وجود می‌آیند در معرض ناهنجاری‌های جسمی شدیدی هستند مانند کمبود کلیه‌ها و نیمی از مغز و امثال آن.
۴- آیت الله سیستانی: فی حد ذاته مانعی ندارد.
۵- آیت الله موسوی اردبیلی: گرچه شبیه‌سازی در مورد انسان تا کنون به مرحله‌ی عمل نرسیده است ولکن دلیل قوی و محکمی بر حرمت چنین تحقیقات و آزمایشاتی وجود ندارد.
۶- آیت الله نوری همدانی: تحقق این عمل معلوم نیست که ممکن باشد و در صورت امکان، اگر با موازین اسلامی مخالف نباشد، اشکال ندارد.
طبق آن چه نقل شد، اکثر علمای اسلامی اصل شبیه‌سازی انسانی را جایز می‌دانند ولی به حکم ثانوی به دلیل مفاسدی که در پی دارد جایز نمی‌شمرند.
و اما حکم تکلیفی شبیه‌سازی گیاهی و نباتی به طریق اولی همان گونه که در مورد حیوانات جایز است، جایز می‌باشد و نیازی به آوردن نظر تک تک علما دیده نشد.
۳-۲ ادله‌ی علمای شیعه در شبیه‌سازی انسانی
همان گونه که بررسی شد علمای شیعه برخلاف حکم شبیه‌سازی حیوانی، در حکم شبیه‌سازی انسانی اتفاق نظر ندارند، بنابراین نظر نهایی مشخص نیست زیرا برخی از آنان کاملاً حکم به جواز داده‌اند، برخی حکم به جواز محدود داده‌اند. برخی حکم به حرمت اولی و برخی دیگر حکم به حرمت ثانوی داده‌اند که به بررسی هر یک می‌پردازیم.
۳-۲-۱ جواز مطلق شبیه‌سازی انسانی
کسانی که حکم به جواز مطلق شبیه‌سازی انسانی داده‌اند، ادله‌ی خود را این گونه بیان کرده‌اند:
۱- عدم نص خاص و روشن که دال بر حرمت شبیه‌سازی انسانی باشد.
۲- استناد به قاعده‌ی «کُلُ شَیءٍ بُعَو لَکَ حلالٌ حَتی تَعلَمَ اَنَّهُ حَرامٌ بِعَینِهِ فَتَدَعَهُ»[۲۰] هر چیزی بر تو حلال است مگر این که خودت حرام را بشناسی پس آن را رها کنی.
۳- استناد به اصل اباحه.
پس از موضع‌گیری علامه فضل‌الله در دفاع از شبیه‌سازی انسانی، یکی از رقیبانش که شیعه بود به نقد این دیدگاه پرداخت و دلایلی بر ضد شبیه‌سازی اقامه کرد. علامه نیز دلایل او را این گونه پاسخ داد:[۲۱]
۱- دلیل: ما انسان هستیم و مالک جسد خود نیستیم مگر با بدون دلیل. برای جواز شبیه‌سازی نیز دلیلی در دست نداریم.
پاسخ: دلیل ما همان اباحه شرعی و حکم به برائت است. «ان الاصل الاولی هو الا باحه بمقتضی حکم العقل بقبح العقاب بلا بیان و حکم الشارع بالبرائه الشرعیه».
۲- دلیل: آیه‌ی ۱۹ سوره نساء «وَ الأمُرَنَّهُم فَلَیُغَیِّرُنَ خَلقَ اللهِ» شیطان می‌گوید انسان‌ها را وسوسه می‌کنم تا خلق خدا را تغییر دهند و شبیه‌سازی نوعی تغییر در خلق خداست و جایز نیست.
پاسخ اول: این دلیل شامل همه‌ی مخلوقات می‌شود نه فقط انسان پس اگر بخواهیم به آن عمل کنیم پس هر گونه تغییری را در هستی باید حرام بدانیم و این مسأله‌ای است که کسی به آن ملتزم نشده و اگر هم آن را مختص انسان بدانیم، لازمه‌اش تخصیص اکثر است. به همین سبب بسیاری از فقها استدلال به این آیه را برای اثبات حرمت ریش‌تراشی درست ندانسته‌اند. پس بهتر است به استناد روایاتی که در تفسیر این آیه آمده مقصود از تغییر خلق را تغییر «دین حق» بدانیم.
پاسخ دوم: اساساً شبیه‌سازی به معنای کلی آن تغییر خلق نیست، بلکه نوعی اکتشاف راز و سنتی از سنن الهی در سیستم سلول‌های بدنی و به کار گرفتن آن است.
۳- دلیل: استناد به آیه‌ی ۱۰۲ سوره بقره: «وَ اتَّبَعوُا مانَتلُوُا الشَّیاطِینُ عَلی مُلکِ سُلَیمانَ …».
نحوه‌ی استدلال این گونه است: همان طور که کسانی از دانش هاروت و ماروت برای جدایی افکندن میان زوجین و به هم زدن خانواده‌ها استفاده می‌کردند و این کار حرام بود، از تکنیک شبیه‌سازی انسانی نیز برای به هم زدن کانون خانوادگی استفاده خواهد شد و این کار حرام است.
