ساخت یک شبکه یا نظام اجتماعی بر پایه ی هنجارهای مشترک و رفتارهای هدفمند، در راستای تأمین ارزش های درونی کنش گران موجب تقویت روابط متقابل افراد عضو خود می شود. علاوه بر آن همکاری و حمایت های متقابل افراد درون شبکه نسبت به یکدیگر تسهیل پیدا می کند و انباشت سرمایه ی اجتماعی درون شبکه را موجب می گردد که از آن به عنوان سرمایه ی اجتماعی هم وندی نام برده می شود (گروتاارت، ۲۰۰۴ به نقل مؤیدفر، ۱۳۸۵: ۶۵).
-
- سرمایه ی اجتماعی پیوندی (سطح کلان)
ساختار کلان یک جامعه متشکل از نظام ها، سازمان ها و شبکه های گوناگون اجتماعی است که به واسطه ی فعالان و اعضای آن، هویت می یابد. اما توجه به این نکته ضروری است که عضو هر شبکه ی اجتماعی بدون آن که درون چارچوب قانونمند آن شبکه محصور باشد، عضو یک جامعه در سطح کلان بوده و قدرت انتخاب در برقراری ارتباط و تقابل با سایر اعضا از سایر شبکه های اجتماعی را دارا است. هنگامی که روابط بین اعضای شبکه های گوناگون، مرز هنجارهای شبکه ها را مانند هنجارهای مذهبی، فرهنگی، قومی، جنسی، نژادی و قانونی، در نوردد و شبکه ها را به هم پیوند زند، ذخیره اجتماعی را برای شبکه های به هم پیوسته به وجود می آورد که از آن به عنوان سرمایه ی اجتماعی پیوندی نام برده می شود (به نقل از همان).
۳-۲-۷- وجه منفی سرمایه ی اجتماعی
از سرمایه ی اجتماعی همانطور که می توان به عنوان عاملی مثبت در جامعه یاد کرد می توان از آن برای اهداف منفی هم استفاده کرد. در بعضی از مطالعات از این نوع سرمایه به عنوان عامل بازدارنده ای در تولید یاد می شود. برای نمونه، سازمان ها و شبکه های بسته و ارتباطات شخصی قوی می توانند به عنوان شبکه های مافیایی عمل نموده و اثر منفی داشته باشند (امیری و رحمانی، ۱۳۸۵: ۱۱۳).
کارتل ها و تراست های اقتصادی می توانند در کاهش اضافه رفاه اجتماعی مصرف کننده دخیل باشند بنابراین به این دلیل سرمایه ی اجتماعی منفی نیز محسوب می شوند.
۳-۲-۸- شاخص های اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی
سرمایه ی اجتماعی به طور مستقیم قابل اندازه گیری نیست ولی می توان از شاخص های نماینده ی آن استفاده نمود که در این بخش به معرفی شاخص های مربوطه می پردازیم و در نهایت بیان می کنیم که از چه شاخصی در این مطالعه استفاده شده است.
برای اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی می توان از ابزارهای کمّی (مقداری) و کیفی (غیر کمی) استفاده کرد و در این امر باید توجه کرد که در عین حفظ تعادل میان استفاده از دو ابزار، ابعاد سرمایه ی اجتماعی را نباید محدود کرد و شاخص سرمایه ی اجتماعی باید تا حد ممکن ابعاد بیشتری از سرمایه ی اجتماعی را پوشش دهد و معطوف به یک بعد از سرمایه ی اجتماعی نباشد.
برای اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی، پوتنام به شواهد مربوط به تغییر ارزش های افراد توجه کرده است و او بر نتایج پیمایش هایی که در سطح آمریکا انجام داده تأکید داشته است. وی از پاسخ های پرسشنامه های استاندارد پیمایش اجتماعی عمومی[۹۲] که در سال ۱۹۷۴ توسط مرکز نظر سنجی ملی دانشگاه شیکاگو اجرا شده بود استفاده کرده است.
“این پرسش نامه ها در پیمایش ارزش های جهانی[۹۳] مورد استفاده قرار گرفته اند و به پوتنام و همکارانش اجازه داده اند که سطح اعتماد تعمیم یافته را نه تنها در زمان های مختلف بررسی کنند بلکه این مقایسه را در کشورهای مختلف انجام دهند” (فیلد، ۲۰۰۳: ۱۵۸).
پیمایش ارزش های جهانی یک سؤال عمده داشت و این بود که آیا شما خواهید گفت که اکثر مردم قابل اعتماد هستند یا باید با آنها بسیار محتاطانه رفتار کرد؟ که در این تحقیق مردم این گونه پاسخ داده اند که فقط ۳۰ درصد مردم قابل اعتماد هستند (اسویندسون و اسویندسون، ۲۰۰۹: ۳۵۴).
در برخی از معیارها به جای سنجش سرمایه ی اجتماعی، اقدام به اندازه گیری اجزای ساختاری آن مانند شبکه ها و اعتماد و از روش تحلیل مؤلفه ی اصلی پیشنهادی ساباتینی[۹۴] (SPCA) و یا تحلیل مبتنی بر شبکه های پوتنام و روش های واریانس –کواریانس استفاده کرده اند؛ برخی از معیارها مانند معیار پیشنهادی فوکویاما، یک اندازه گیری غیر مستقیم از میزان سرمایه ی اجتماعی است. نقص عمده ی این روش های تجربی این است که تقلیل گرایی را بنای تفسیر خود قرار داده اند یعنی برای اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی به یک یا دو بعد از سرمایه ی اجتماعی بسنده کرده اند.[۹۵]
همچنین استفاده از فضای فازی، هندسه فراکتالی، روش استون هیوز(۲۰۰۲)[۹۶]، روش داگوم(۱۹۹۶)[۹۷] و تکنیک تحلیل عاملی مقیاس چند وجهی، روش های دیگری برای اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی هستند که محققین پیشنهاد می کنند.
در روش استون و هیوز، میزان سرمایه ی اجتماعی بین صفر و یک بدست می آید و در روش داگوم در واقع از الگوسازی متغیرهای پنهان استفاده کرده و سطح سرمایه ی اجتماعی را تخمین می زنند.
با توجه به پرسشنامه ها و طرح های آماری که توسط سازمان هایی مانند انجمن سرمایه ی اجتماعی[۹۸]، آمایش ارزش های جهانی و مطالعه ی ارزش های اروپایی ها و دیگر آمایش هایی که برای اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی در سطح جهان منتشر و صورت گرفته است می توان به موارد زیر اشاره کرد که در این موارد با بهره گرفتن از طرح های آماری و تهیه پرسشنامه، ارزش های افراد برای اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی بررسی شده و میزان سرمایه ی اجتماعی تخمین زده شده است.
از میان طرح ها و مطالعات آماری انجام شده می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱– آمار پایه ای انجمن سرمایه ی اجتماعی[۹۹]
۲- مطالعه ی ارزش های اروپایی ها و آمایش ارزش های جهانی[۱۰۰]
۳- آمایش اجتماعی عمومی[۱۰۱]
-
- مرکز تحقیقات ملی عقیدتی دانشگاه شیکاگو[۱۰۲]
در ادامه می توان به سؤالاتی که در این آمایش ها و پرسشنامه ها برای اندازه گیری
سرمایه ی اجتماعی مطرح شده است اشاره کرد:
- اسم کوچک چند نفر از همسایه هایتان را می دانید؟
- آیا به پلیس شهر خود اطمینان دارید؟
- آیا از نماینده های مجلس خود شناخت دارید؟
- آیا در فعالیت های مذهبی یا تئاتر شرکت می کنید؟
- آیا به همسایه هایتان سر می زنید؟
- هرچند وقت یک بار خویشاوندان و دوستان خود را ملاقات می کنید؟
- دوستان در زندگی شما چقدر اهمیت دارند؟
- آیا به نظر شما بیشتر مردم قابل اعتماد هستند یا باید با آنها بسیار محتاطانه و با ملاحظه رفتار کرد؟
- آیا فکر می کنید که بیشتر مردم اگر بتوانند و فرصت داشته باشند، به نفع شما کار می کنند و به طور عادلانه با شما رفتار خواهند کرد؟
- آیا می توانید بگویید که بیشتر وقتها افراد مفید هستند و می توانند به افراد دیگر کمک کنند یا فقط به فکر خودشان هستند؟(مأخذ: گروتاارت و همکاران[۱۰۳]، ۲۰۰۴: ۴۹-۲۵).
شاخص های سرمایه ی اجتماعی که توسط گروتاارت[۱۰۴](۱۹۹۸) ارائه شده است در جدول ۳-۲ آمده است (آکای، ۲۰۰۳: ۷):
جدول ۳-۲: شاخص های سرمایه ی اجتماعی
| پیوندهای افقی |
|
|
