۲-۹-۳. مزایای مجله های دسترسی آزاد
مجله های دسترسی آزاد دارای مزایای ویژهای برای پژوهشگران، کتابخانهها، خوانندگان و ناشران هستند که برخی از آنها عبارتند از:

1. 1. صرفهجویی در هزینه چاپی و انتشار به نسبت مجله های چاپی و مقرون به صرفه بودن مجله های دسترسی آزاد به نسبت مجله های چاپی

1. 1. تسهیل فرایند تولید و انتشار، اشاعه به موقع اطلاعات و کاهش فاصله زمانی بین تولید تا انتشار مقاله ها

1. 1. دسترسی به اطلاعات روزآمد در تمامی حوزه های علمی و پژوهشی

1. 1. همگامی و هماهنگی با آخرین تحولات دنیای نشر

1. 1. افزایش غنای مجموعه نشریههای ادواری کتابخانهها

1. 1. فراهمآوری امکان دسترسی به تعداد زیادی مجله که نمیتوان اشتراک نسخه چاپی آنها را یکجا فراهم آورد

1. 1. ادامه اشتراک نشریههایی که دیگر به صورت چاپی منتشر میشوند

1. 1. بالا بردن میزان دسترسی به مقاله های علمی، افزایش احتمال میزان خوانندگان و در نتیجه افزایش احتمال میزان استنادها به آثار علمی و ضریبتأثیرگذاری آنها

1. 1. رعایت اصل دسترسی آزاد برای تمامی خوانندگان

1. 1. بالا بردن سرعت انتشار مقاله از مجله های دسترسی آزاد

1. 1. بالا بودن تعداد خوانندگان مجله های دسترسی آزاد به نسبت مجله های چاپی

1. 1. نداشتن محدودیت تیراژ چاپی

1. 1. رایگان بودن مجله های دسترسی آزاد

۲-۱۰. دسترسی آزاد و نقش آن در ارتباط علمی
پیشرفت دانش در حوزه های مختلف علوم مستلزم فعالیتهای علمی پژوهشگران، تبادل اطلاعات و اندیشه های علمی و تبادل نظر صاحبان اندیشه و علم است. این امر زمانی میسر میشود که محصول فکر و اندیشه صاحبنظران در بستر علمی مناسب و درست به عرصه ظهور برسد و به سهولت قابل دسترس باشد. دسترسی آزاد دلالت بر دسترسی پیوسته و دائم به متن کامل آثار علمی بدون پرداخت هزینه به ناشر یا مؤلف، اما با رعایت حقوق معنوی مؤلف دارد. افزایش قیمت مجله ها و افزایش میزان تولید اطلاعات علمی فنی سبب ایجاد اختلال در روند دستیابی به یافته های پژوهشهای پیشین شده است و یکی از مهمترین راه های دستیابی به منابع علمی و مقاله های پژوهشی، دسترسی آزاد است.
امروزه بسیاری از دانشگاهها و ناشران غربی مجله های خود را به صورت دسترسی آزاد در اختیار خوانندگان بین المللی قرار میدهند، نتیجه این روند به نفع کشورهای در حال توسعه است که در حالت عادی به خاطر بالا بودن هزینه اشتراک، امکان دسترسی به مجله های علمی ندارند. دسترسی آزاد به منابع اطلاعاتی دنیای غرب میتواند خلأهای دسترسی به اطلاعات در کشورهای در حال توسعه را تا حدودی جبران کند.
مزایای دسترسی آزاد و اشاعه اطلاعات بر کسی پوشیده نیست. به عنوان نمونه، اگر پژوهشگری در ایران مقاله خوبی به زبان انگلیسی منتشر کند و نسخهای از متن مقاله را روی وبگاه خود یا آرشیوهای دسترسی آزاد قرار دهد ممکن است توسط خوانندگان خارج از کشور مطالعه شود و به آن استناد شود در حالی که هیچ مجله چاپی ایرانی امکان توزیع و پخش در مقیاس جهانی را ندارد. امکان دسترسی آزاد به مقاله های منتشر شده در یک مجله موجب آگاهی سایر پژوهشگران داخلی و خارجی از تجربه های همکاران خود شده و از دوباره کاری جلوگیری مینماید. از سوی دیگر هر چه میزان دسترسی به یک مجله بالاتر باشد و مجله در مقیاس وسیعتری از طریق اینترنت اشاعه یابد، میزان استنادها به آن مجله در سطح بین المللی بالا رفته و در نتیجه موجب کسب اعتبار و ضریب تأثیرگزاری بیشتری برای آن مجله میشود (نوروزی، ۱۳۸۵).
۲-۱۱. استناد
استناد فرآیندی ذهنی و فرهنگی و در عین حال عملی اجتماعی است. فهرست منابع مورد استناد نیز، یکی از مهمترین اجزاء همه آثار تحقیقی و تألیفی است. زایمن معتقد است که مقاله علمی به تنهایی وجود ندارد بلکه ساخته و پرداخته متون آن موضوع است (عصاره، ۱۳۷۷). گارفیلد نیز عنوان کرده است که هر جمله یک مقاله که به بررسی متون میپردازد با یک استناد پشتیبانی میشود (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۳).
استناد یکی از مهمترین عناصر هر نگارش علمی است و نقش بسیار مهمی در تولید و نشر اطلاعات دارد. استناد از اساسیترین اصول تألیف پژوهشی است و یکی از شروط اساسی موفقیت نویسنده هر اثر از منظر علمی این است که در رعایت این اصل، دقت و تلاش لازم را انجام داده باشد و استنادات آن صریح، گویا و درست باشد (صابری، محمداسماعیل و شاه شجاعی، ۱۳۸۷). بنابراین، لازمه مستدل بودن مطالب ارائه شده هر اثری این است که مستندات مطالب به روشی ارائه شوند تا باعث اطمینان از درستی آنها گردد و در نتیجه اعتبار هر نوشته تضمین گردد و بتوان به نتایج حاصل از آن اعتماد کرد (حقیقی، ۱۳۸۱).
۲-۱۱-۱.تاریخچه استناد
تاریخچه استناد بی ارتباط با تاریخچه علم نیست، زیرا توسعه علم همواره از طریق تحلیلهای علمی و مبتنی بر شواهد میسر بوده است. بخشی از این شواهد، آثار تولید شده در گذشته است که جز با تکیه بر آنها زایش دانش جدید، نمیتوانست میسر باشد. از سوی دیگر، بدیهی است که هیچ کس نمیتواند به طور مستقل و بینیاز از دانش تولید شده دیگران مبادرت به تولید دانشی جدید کند. لذا میتوان گفت که بهرهگیری از آثار دیگران جهت تولید اثری جدید، پیشینهای به قدمت علم دارد، و استناد به این آثار، هم عمر تألیف است.
در گذشته امر استناد به گونهای معمول بوده ولی ضوابطی مدون که بتوان آنها را مبانی نظری چنین امری تلقی کرد، وجود نداشته است. در اسلام تنها حوزهای که این امر را به طور جدی مورد ملاحظه قرار داده، علم الحدیث است که سابقه آن به قرون اولیه هجری میرسد (حری و شاهبداغی،۱۳۸۳) . البته باید توجه داشت که استناد پدیده نوینی نیست هر چند ممکن است مبانی نظری آن بیشتر در زمان های معاصر شکل گرفته باشد. به نظر پرایس انگاره نوین ارجاعهای آشکار به آثار پیشین، از حدود سال ۱۸۵۰ در مجله های علمی ظهور یافتهاست (حقیقی،۱۳۸۱، عبدالمجید،۱۳۸۶). سابقه استناد در غرب به قرن ۱۸ و ۱۹ باز میگردد. در واقع پایه و اساس استفاده از استنادها در علوم مختلف، گزارشهای استنادی در حوزه حقوق بود.
۲-۱۱-۲. تعریف استناد
واژه استناد در فرهنگ معین پشت دادن؛ پشت نهادن به سوی چیزی؛ پناه به کسی بردن؛ چیزی را سند قرار دادن؛ تعریف شدهاست. استناد نیز، پشت به چیزی دادن؛ تکیه به چیزی کردن؛ آیه یا حدیث یا سخنی و مانند آن را سند قرار دادن و بدان تمسک جستن؛ تعریف شدهاست. در لغت نامه دهخدا این واژه پشت به چیزی گذاشتن؛ پناه به کسی دادن و پناه به کسی بردن؛ پشت به چیزی باز دادن؛ پشت باز نهادن به سوی چیزی؛ استناد کردن به چیزی؛ آن را سند آوردن؛ استناد کردن به آیتی یا حدیثی یا گفتهای و غیره تعریف شدهاست. شاو عنوان میکند که استناد در میان نویسندگان رابطهای برقرار میکند که میتوان از آن به عنوان واحد اندازه گیری ارتباط غیرمستقیم نویسندگان از طریق متن یاد کرد (حری و شاهبداغی،۱۳۸۳).
۲-۱۱-۳. دلایل استناد
همه آثار علمی تخصصی مانند مقالات مجلات، کتابها، گزارشهای تحقیق و… شامل استناد به آثار قبلی در قالب پانویس یا فهرست منابع است. به واسطه مراجع یک انتشار علمی است که میتوان استنادهای رسمی به منابع علمی را دریافت، خواه این منابع به شکل پانوشت و یادداشتهای حاشیهای باشد یا کتابهای اختصاصی. منابع و مستندات هر نوشته علمی در واقع در حکم معیارهایی برای محک زدن درجه اعتبار و اصالت مطلب ارائه شده در آن نوشته به شمار میرود. لزوم اثبات مستدل مطالب ارائه شده در منابع علمی ایجاب میکند که مطالب این منابع با تتبع و تفحص و مراجعه به اسناد و مدارک تدوین شود و مدعاها متکی به سند و مدرکی معتبر و قابل قبول باشد (داورپناه، ۱۳۸۶).
به عقیده اسمیت (۱۹۸۱) رابطه بین مدارک استنادکننده و استنادشونده به وسیله استناد نشان داده میشود. اما گاهی توضیح طبیعت و ماهیت این رابطه دشوار است، چون نویسندگان بنابر دلایل بسیاری استناد میکنند. تحقیقات نشان میدهند این که چرا نویسندگان به نویسندگان دیگر استناد میکنند، به طور گسترده در بین پژوهشگران مورد بحث قرار گرفته است. گارفید که از صاحبنظران مطالعه استنادی است، انواع دلایلی را که ممکن است مدرکی به موجب آنها مورد استناد واقع شود، بدین صورت ذکر میکند: تجلیل از متقدمان، اعتبار بخشیدن به آثار مرتبط، معرفی روشها، ابزارهای علمی مورد استفاده و جز آن، تهیه پیشینه برای مطالعات بیشتر، تصحیح اثر خود، تصحیح آثار دیگران، نقد آثار پیشین، اثبات مستدل ادعاها، آگاهی دادن درباره آثاری که به زودی منتشر خواهد شد، هدایت خواننده به آثاری که توزیع و نمایهسازی آنها ضعیف بوده و به آنها استناد نشده است، تهیه داده های واقعی و دسته های حقایق فیزیکی ثابت و غیره، معرفی انتشارات بنیادی که اندیشه یا مفهومی برای نخستین بار در آنها مطرح شده است، معرفی انتشارات بنیادی یا آثار با نام نویسنده، انکار و رد آثار یا اندیشه های دیگران، و بحث و مناقشه در مورد برتری ادعای دیگران (غزنوی، ۱۳۸۹).
دیمیتروف^[۲۷] (۱۹۹۵) در پژوهش خود دلایل زیر را برای استناد کردن بر میشمارد:
ایجاد پیوند میان اثر مورد نظر با اثر مرتبط پیشین
اعتباربخشی و ادای احترام
فراهم آوردن شواهد برای اثبات ادعا و ارائه توصیحات لازم (حقیقی،۱۳۸۱).
بروکز(۱۹۸۵) در مطالعه خود هفت انگیزه نویسندگان برای استناد را مورد شناسایی قرار داد. این هفت انگیزه عبارتند از: مقایس رایج، رد یک نظریه، اطلاعات عملیاتی، مستدل بودن، تأیید یک نظریه، آگاهی بخشی به خواننده و اجماع عمومی. از نظر پائو کار استناد برای اطلاعرسانان مقیاسی مناسب و آسان از ارتباط موضوعی فراهم کرده است. مربوط بودن یک اثر نشر یافته را معمولاً با بررسی محتوای آن داوری میکنند. از آنجا که پدیدآورندگان به منظور اثبات ادعاها و نشان دادن استفاده از نظریهها یا نتایج پیشنهادی پیشین به استناد میپردازند، استناد و نقل قول ارج نهادن آشکار پدیدآور بر نفوذ کار علمی خاصی است که قبلاً انجام شده است. این کار پیوندی آسان میان اسناد مرتبط ایجاد میکند.
عمل استناد، افزون بر استفاده از ارجاعها به منظور ارتباط کار فردی به چارچوب گستردهتری از علم، به پدیدآور هم امکان میدهد به ابزار دانش کشف شده بپردازد و با این اقدام به تعیین اولویتهایی بپردازد. انسان برای اعتبار بخشیدن به کار خود به استناد میپردازد. استناد سنتی است که در طول زمان در همه نوشته های علمی مایه افتخار بودهاست (داورپناه، ۱۳۸۶).
۲-۱۱-۴.کاربرد استناد
ارجاع به منابع مورد استفاده در شکلگیری اثر، هم باعث اعتباربخشی بیشتر اثر تألیفی یا پژوهشی میشود و هم نشان دهنده امانتداری نویسنده در نشر علمی است (حری،۱۳۸۱). از سوی دیگر، فهرست منابع مورد استناد راهکار مناسبی جهت هدایت مخاطبان به سرچشمه اصلی اندیشه ها، یافتهها و داده های ارائه شده در متن است (حری و شاهبداغی، ۱۳۸۳). از دیگر فواید استناد صحیح و اصولی در متن، و ارائه بهینه فهرست منابع مورد استناد کمک به خواننده جهت تشخیص اندیشه ها و یافته های پژوهشگر یا نویسنده از اندیشه ها و اطلاعات مورد استفاده از آثار دیگران است و نیز انعکاس صحیح و بهنگام منابع مورد استناد در اثر میتواند مخاطب را با سرعت و سهولت به سرچشمه اصلی اندیشه ها و اطلاعات بیان شده در متن هدایت کند. اما مهمترین کاربرد استنادها در مطالعات تحلیل استنادی و همچنین نمایه استنادی است و تحلیل استنادی یکی از متداولترین فنون کتاسنجی است (غزنوی، ۱۳۸۹).
۲-۱۲.اعتبار^[۲۸]
هر روزه افراد با اطلاعات زیادی مواجه میشوند که آنها میتوانند به صورت ممکن از آن استفاده کنند مانند دوستان، همکاران، کتابها، روزنامهها، تلویزیون و وب سایتها که این موارد فقط منابع اندکی هستند و رسانه ها جریان اطلاعات را تسهیل میبخشند. اما همه اطلاعات ضرورتاً ارزش یکسانی ندارند. در بیشتر موارد، اطلاعات خاص بهتر ظاهر میشوند یا نسبت به دیگر اطلاعات بیشتر قابل اطمینان هستند. بنابراین چالشی وجود دارد که بیشتر افراد با این مسئله مواجه میشوند که درباره اطلاعاتی که معتبرتر است قضاوت و داوری کنند.
مفهوم اعتبار توجه قابل ملاحظهای را از اواخر دهه ۱۹۹۰ دریافت کرده است. زمانی که اینترنت شروع به فراهم کردن یک محیط تعاملی از اطلاعات جدید کرد که به کاربران اجازه میداد تا اطلاعات را جستجو کنند و بادیگران از طریق روشهایی که از قبل ممکن نبود مکاتبه کنند. پژوهشگران و شرکتکنندگان در رشته های گوناگون شامل علوم اطلاعات، تجارت، نظامهای مدیریت اطلاعات، مطالعات ارتباطی، تعامل انسان با کامپیوتر (HCI) و روانشناسی اعتبار را از جنبه های گوناگونی بررسی کردهاند (ریح و دنیلسون، ۲۰۰۷). بیشتر بررسیها، اعتبار را به واسطه تکیه کردن به تعاریف، رویکردها و فرضهای قبلی در حوزه های خاصی بررسی کردهاند (فلنیگین و متزگر، ۲۰۰۷). در علوم اطلاعات اعتبار به عنوان یکی از معیارهای قضاوت ربط درنظر گرفته میشود زمانی که تصمیم میگیرند اطلاعات بازیابی شده را بپذیرند یا نپذیرند. مطالعات قبلی از اعتبار بینشی را در ارتباط با رسانه خاصی از قبیل وب، انواع خاص اطلاعات از قبیل اطلاعات سیاسی و اطلاعات پژوهشی همچنین مجموعه های خاصی از قبیل مدارس فراهم کردهاند (ریح و هیلگوس، ۲۰۰۸). تلاشهای زیادی وجود دارد تا اعتبار را تعریف کند، اگر چه هیچ یک از آنها به پذیرش عموم نرسیدهاند. این مفهوم به عقیدههایی مثل کیفیت، اعتماد، صلاحیت و اطمینان مربوط میشود (ریح و دنیلسون، ۲۰۰۷).
در ارزیابی اعتبار وب سایتها، اعتبار به عنوان یک متغیر ادراکی از کیفیت اطلاعات یا منبع اطلاعات در نظر گرفته میشود که به وسیله دریافتکنندهاش قضاوت شده است. به هر حال، درک اعتبار ممکن است از وابستگی به نوع منبعی که ارزیابی میشود و متونی که رخدادها را ارزیابی میکند، متفاوت باشد.
فلنیگین و متزگر(۲۰۰۷) پیچیدگی منبع را به عنوان یک مفهومی در متون قضاوتهای اعتبار اطلاعات وبسایت میدانند. زمانی که اعتبار پیام آنلاین را بررسی میکنیم، کاربران ممکن است آن را به منبع پیام، فرستنده، بانی وبسایت و یا خود وبسایت نسبت دهند. پژوهش بر روی ویژگی منبع تأکید کرد که منبع اطلاعات مبتنی بر وب چیزی یا کسی است که دریافتکننده به آن ایمان دارد و ویژگیهای منبع بر روی ارزیابی اعتبار اطلاعات آنلاین تأثیر میگذارد. بنابراین فلنیگین و متزگر(۲۰۰۷) بحث کردند که مهم است بین انواع درک اعتبار، اعتبار پیام، اعتبار حامی وب سایت و اعتبار وبسایت تمایز قائل شویم. اعتبار پیام به جنبه هایی از خود پیام؛ برای مثال کیفیت اطلاعات، صحت، جاری بودن و کثرت زبانی وابسته است (وسترویک^[۲۹]، ۲۰۱۳).
متزگر و همکاران (۲۰۱۰) رویکردهای درونی را در ارتباط با سنجش اعتبار ایجاد کردند که کاربران به شهرت منبع تکیه میکنند زمانی که اطلاعات آنلاین را بررسی میکنند. در این مطالعه، شرکتکنندگان اغلب یک اعتبار درونی را به کار میگیرند تا اعتبار بانی وبسایت را با نویسندهای که اطلاعات را قرار میدهد تعیین کنند. اگر حامی ناشناخته بود مصرفکنندگان به موارد دیگر مثلاً دوستان خود یا توصیههای کاربران دیگر درباره اعتبار منبع تکیه میکنند.
ریح (۲۰۰۲) گزارش کرد که محققان اعتبار شناختی را زمانی که اطلاعات به نظر پژوهشی است درک میکنند و آنها تمایل دارند تا اعتبار بالایی را به مؤسسات دانشگاهی و نمایندگیهای دولتی اختصاص دهند ولی به سایتهای تجاری اعتبار پایینی را نسبت دهند. همچنین بیان کرد که نشانه مؤسسهای منبع از قبیل شهرت مؤسسه تأثیر بزرگی بر روی قضاوت کیفیت و اعتبار نسبت به نشانه فردی منبع از قبیل اعتبارنامه نویسنده دارد. پژوهشگران دانشگاه استنفورد یک مجموعه مطالعاتی را که به اعتبار وبسایت مربوط میشود منتشر کردند. این مطالعات اغلب بر روی عناصر مختلف وب سایت تمرکز کرده بودند. برای مثال، یکی از بیشترین مقالات اخیر که بررسی شد این بود که چه طوری عناصر مختلف وبسایت بر روی درک افراد از اعتبار تأثیر میگذارد (لییو^[۳۰]، ۲۰۰۴).
مطالعات دیگر فاکتورهایی را که بر روی اعتماد در وبسایتهای تجارت الکترونیک تأثیر میگذارند را بررسی کردند. در رشته تجارت، شماری از مطالعات بر روی قابل قبول بودن تبلیغات وجود دارد که در این مطالعات نه فقط محتوا بلکه ویژگیهای خاص تبلیغات را نیز بررسی میکنند که فاکتورهای تأثیرگذار بر روی درک افراد از اعتبار شامل محتوای تبلیغات، تجربه اولیه، شهرت شرکتی که یک محصول را تولید میکند، است. در حوزه روزنامهنگاری، اعتبار اخبار معمولاً توسط محتوای پیام، شهرت منبع، اعتبار منبع و بیطرفی منبع اندازه گیری میشود.
۲-۱۳.تاریخچه و مفاهیم اعتبار