گونه‌ مهم جنس Zataria در ایران:

• multifloraتنها گونه مهم این جنس در ایران می‌باشد (جم‌زاد، ۱۳۸۸).

گونه‌های مهم جنس Ziziphora در ایران:
از گونه‌های مهم این جنس در ایران ، Z. tenuior Z. clinopoides, و Z. Hispanica می‌باشند(جم‌زاد، ۱۳۸۸).
۱-۶- تاکسونومی و گونه‌های آویشن
از نظر رده‌‌بندی جنس آویشن بسیار پیچیده بوده و طبقه‌بندی آن بسیار مشکل است که این موضوع به‌دلیل فراوانی گونه‌ها و نبود ناسازگاری ژنتیکی بین این گونه‌هاست (صمصام شریعت، ۱۳۸۲)، تاکنون بیش از ۳۰۰ گونه مختلف از این جنس شناسائی شده است که در این میان بیشترین میزان تنوع گونه‌ای، در نواحی از اسپانیا و ترکیه مشاهده می‌شود به‌طوری‌که بیش از ۶۰ گونه مختلف در این نواحی جمع‌ آوری شده است (هانسن، ۱۳۷۹).
تلاقی‌های بین گونه‌ای و اینترگرسیون موفق در جنس آویشن، مهم‌ترین عامل تنوع گونه‌ای در این جنس بوده و نتایج دو رگ‌گیری، اغلب از نظر خصوصیات ظاهری و ژنتیکی حالت بینابینی داشته و یا حالت چندگانه‌ای را نشان می‌دهند (شریعت، ۱۳۸۲).
۱-۷- ویژگی‌های گیاهی آویشن شیرازی:
آویشن شیرازی (برگ پهن)^[۲۴] از تیره نعناع، گیاهی پایا با بوته‌های در پایه چوبی، پرساقه و معطر است. ارتفاع آن به ۴۰ تا ۸۰ سانتی‌متر می‌رسد. این گیاه دارای ساقه متعدد با پوست خاکستری متمایل به سفید و برگ‌های کوچک دارای دمبرگ کوتاه ، مدور یا بیضی شکل است. گل‌های سفید، کوچک، مجتمع در گرزن های کوچک، یا چرخه‌های بدون دمگل، کوچک و گویچه‌ای، بسیار متراکم واقع در گل آذین باریک، ساده براکته‌های پهن دراز، کاسه گل غشایی، کوتاه، به طول ۲ میلی‌متر، ۵ پهلو و در زاویه‌ها مژکدار، دارای دندانه‌های مثلثی کوتاه با انتهای کند، در بخش گلو یا دهانه کرکدار، جام کوچک، تقریباً مانده در کاسه، دو لبه، لب بالایی آن کوتاه و منتهی به دو بخش کم عمق، لب پایینی سه بخش، پرچم‌ها ۴ عدد و دو به دو مساوی، مانده در جام، فندقه تخم مرغی و دارای سطح صاف است. (عکس ۱-۱).
انتشار جغرافیایی: نجف آباد اصفهان، یزد، دزفول، جنوب فارس، جنوب شرقی بلوچستان (حسن زاده، ۱۳۸۴).
عکس ۱-۱- نمایی از آویشن شیرازی
۱-۸- نیازهای اکولوژیکی آویشن شیرازی
مطالعات اکولوژیکی و آماری که روی آویشن در مناطق گرم با ارتفاع کم و در اقلیم‌های مدیترانه‌ای خشک، انجام شده نشان دهنده این است که جمعیت‌های تشکیل شده از گیاهان فنولیک (تیمول و کارواکرول) از همه غالب‌تر بودند. با فاصله بیشتر از نواحی ساحلی مدیترانه‌ای و حرکت به طرف مناطق مرطوب‌تر، گیاهانی که کمتر فنولیک بودند پدید می‌آمدند و جای خود را به‌تدریج به شیمیوتیپ‌های حاوی ترپن‌های غیرفنولیک حلقوی (۴-توجانول و آلفا-توپنیئول) و مونوترپن‌های غیرحلقوی (لینالول یا اسپورادیکالی، ژرانیول) می‌دادند. در اسپانیا شیمیوتیپ دیگری یافت شده که ترکیب دو حلقه‌ای ۱و ۸–سینئول به عنوان ترکیب اصلی آن شناسایی و بومی آن‌جا نیز می‌باشد (بقالیان ونقدی بادی، ۱۳۷۹).
آویشن گیاهی است که به طور طبیعی در شرایط مزرعه‌ای در نواحی نیمه خشک تا معتدل گرم در، دماهای بالا و تشعشع شدید آفتاب رشد می‌کند(لتاچمو و همکاران^[۲۵]، ۱۹۹۵). این گیاه ، خشکی دوست بوده و به سهولت قادر به تحمل کم‌آبی و خشکی است. در خاک‌های فقیر و قلیائی قادر به رشد است و تا دمای ۱۵ درجه سانتی‌گراد زیر صفر را تحمل می‌کند. آویشن به آب ایستایی حساس است به طوری‌که این امر می‌تواند سبب خشک شدن آن شود. خاک‌های سبک حاوی ترکیبات کلسیم و با ضخامت زیاد سطح‌الارض، خاک‌های مناسبی برای کشت آویشن است و خاک‌های سنگین مناسب نیست زیرا این نوع خاک‌ها سبب کاهش شدید عملکرد پیکر رویشی و اسانس آن می‌شود. pH مناسب خاک نیز برای کاشت آویشن بین ۵/۴ تا ۸ است. تکثیر در این گیاه به وسیله بذر و قلمه‌های ساقه و ریشه انجام پذیر است و به صورت وحشی بر روی صخره‌ها تا ارتفاع ۲۵۰۰ متری از سطح دریا یافت می‌شود. آویشن در مراحل اولیه دارای رشد خیلی کند بوده و در مراحل بعدی نمو مخصوصاً ۶۰ روز بعد یک افزایش سریع در تجمع ماده خشک (۴ تا ۶ برابر تحت نور اضافی و۵/۲ تا ۵ برابر تحت نور طبیعی (نسبت به گیاهان ۴۰ روزه دارد) (لتاچمو و همکاران^[۲۶]، ۱۹۹۵).

میزان آب، خاک و رژیم‌های نوری به طور معنی‌داری رشد آویشن (وزن خشک ریشه و اندام هوایی) را تغییر می‌دهند و بین شرایط نوری و میزان رطوبت خاک اثر متقابل مشاهده شده و تاثیر افزایش رطوبت خاک در شرایط نور طبیعی به اندازه نور اضافی قابل توجه نبوده است و افزایش رطوبت خاک در شرایط نور طبیعی، تاثیری به مراتب کمتر از شرایط نور اضافی دارد. به هر حال در شرایط نور اضافی و رطوبت خاک۷۰%، بالاترین میزان فتوسنتز و اسانس گیاه مشاهده می‌شود و کمترین میزان اسانس نیز در شرایط نور طبیعی ۵۰%، رطوبت خاک ذکر گردیده است. البته منظور از نور اضافی یعنی جریان فتوسنتزی ۲۰۰ میکرومول بر مترمربع در ثانیه است که به وسیله لامپ‌های (HPS: High Pressure Sodium) به همراه نور طبیعی ایجاد می‌شود. در تحقیقی برای بررسی سطوح نوری، بر میزان اسانس، گیاه آویشن تحت شدت‌های مختلف (سایه، ابری، ۱۵، ۲۷ ،۴۵، ۱۰۰%، نور کامل) قرار داده شدند و مشخص شد که بیشترین غلظت اسانس و میزان تیمول و میرسین موجود در اسانس در نور کامل خورشید به دست می‌آید(یانلی و همکاران^[۲۷]، ۱۹۹۷).
۱-۹- سابقه تاریخی گیاه آویشن
آویشن در عهد باستان در جوامع پیشرفته آن روز به عناوین بخورهای معطر و تصفیه کننده بخصوص در معابد به کار می‌رفته است. برگ‌های آویشن، سنبل شجاعت و تهور و رشادت بوده است. در یونان قدیم یعنی در روزگاران قبل از میلاد مسیح مرسوم بوده است اگر می‌خواسته‌اند شجاعت و رشادت مردی را تحسین کنند و از او تعریف نمایند می‌گفتند که او عطر حاشا دارد و بوی آویشن می‌دهد در اساطیر کهن مسیحیان آمده است که در علوفه‌ای که برای تشک در رختخواب مریم عذرا و حصرت مسیح کودک به‌کار می‌رفته گیاه و علف معطر آویشن نیز وجود داشته است. سربازان رومی رسم داشتند برای افزایش شجاعت و تهور در آب آویشن حمام کنند (حمام آویشن برای تسکین درد مفاصل و کوفتگی عضلات و ایجاد فرح و تازه شدن و رفع خمیدگی مفید است) (آئینه چی، ۱۳۶۸).
این گیاه در مصر باستان نقش عمده‌ای در مومیائی کردن اجساد ایفاد می‌کرد. پزشکان یونانی مصری اثر قوی و تحریک کننده این گیاه را شناخته بودند. از این گیاه در مراسم تدفین نیز استفاده می‌شده است. روزگاری در ولز، آویشن را در قبرستان در کنار گورها می‌کاشتند و در مراسم تشییع جنازه، اعضای یک انجمن نیکوکاری در انگلستان. دسته‌ه ای آویشن را با خود حمل می‌کردند (آئینه‌چی،۱۳۶۸).
بر اساس داستانی قدیمی و غیر قابل باور، کاشتن بستری از آویشن در باغچه‌ی منزل، راه پری‌ها و جن‌ها را به خانه باز می‌کرده است و اعضای خانواده می‌توانستند با چشم خود آن‌ها را ببینند (زارع زاده، ۱۳۸۳).
تئوفراست در قرن۱۴ برای درمان مالیخولیا ، آشفتگی‌های روحی و بیخوابی مصرف گیاه آویشن را تجویز نموده و دیوسکورید به عنوان مدر این گیاه را به بیماران توصیه نموده است. سنت هیلدگراد آویشن را برای مداوای عفونت‌های کبدی، تشنج و تبخال توصیه نموده است. ژان کونزله استفاده از آویشن را برای درمان تب برفکی بسیار مفید و موثر بیان کرده است (آئینه چی، ۱۳۶۸).
از آویشن و ترکیبات موجود در آن در صنایع مختلف از جمله در ساخت انواع عطر و ادکلن، مطبوع کننده‌های هوا، طعم دهنده‌ها، داروهای ضدعفونی کننده و… استفاده فراوانی به‌عمل می‌آید. مطالعات انجام شده نشان داده است که ترکیبات معطر گیاهان به شدت تحت تاثیر روش‌های فرآوری قرار می‌گیرند.
از اسانس آویشن در صنایع مدرن داروسازی برای تهیه داروهای مختلف استفاده می‌شود. اسانس مذکور دارای خاصیت ضدتشنج، ضدنفخ و اثر ضدعفونی کنندگی قوی است از اسانس به صورت محلول‌های الکلی، گاهی در رفع بعضی سوء هاضمه‌ها، اسهال‌های ساده و رفع کرم استفاده می‌شود.
تیمول به عنوان ماده موثره موجود در آویشن دارای اثرات ضدقارچی و ضدباکتریایی و ضدانگلی است، مقدار اسانس موجود در آویشن متفاوت بوده و مهم‌ترین ترکیبات شیمیایی تشکیل دهنده اسانس را تیمول به میزان بیش‌تر از۵۰% و کارواکرول، لینالول، کامفن و توجان تشکیل می‌دهد. بیش‌ترین میزان اسانس در گیاه آویشن در سرشاخه‌های گل‌دار آن وجود دارد (امیدبیگی، ۱۳۷۶).
۱-۹-۱- مصارف آویشن در طب سنتی
در طب سنتی از این گیاه به عنوان ضد اسپاسم، درمان سیاه سرفه، برونشیت، عفونت ریه، سرماخوردگی، آنفلوآنزا برای درمان سوزش گلو، سرفه‌های سخت و التهاب نایژه و برای درمان نفخ و گرفتگی‌های عضلانی، دفع انگل‌های روده، بخصوص کرم قلابدار، استفاده می‌شود. در طول جنگ جهانی اول، روغن آویشن را به عنوان یک ماده‌ی ضدمیکروب، روی پوست می‌مالیدند (آئینه چی، ۱۳۶۸).
۱-۹-۲- آویشن در طب نوین
استفاده امروزی و ثابت شده گیاه آویشن برای درمان آسم، سرفه‌های خشک مکرر، آمفیزم و برونشیت است. چای دم کرده آن را نیز برای درمان عفونت گوش میانی، نفخ و تهوع استفاده می‌کنند (ابراهیم پور، ۱۳۸۵). عصاره آویشن حاوی ماده‌ای به نام «تیمول» است که عامل قوی ضدمیکروبی است و به همین سبب، گیاه آویشن به عنوان یک گیاه ضدعفونی کننده شناخته شده است. برای بیماری آسم مفید است. حمام آویشن برای مبتلایان به دردهای عضلانی، مفصلی و روماتیسمی مفید است. ضماد آویشن برای نیش و گزیدگی حشرات موثر است. محلول شستشوی دهان حاوی آویشن در درمان عفونت لثه مؤثر است در حاملگی مصرف این گیاه ممنوع است اما در دوران شیردهی منعی ندارد (عیدی زاده، ۱۳۸۵).
۱-۹-۳- مصارف خوراکی
گل آویشن خیلی معطر و به عنوان ادویه در آشپزخانه مصارف متعددی دارد. در تهیه و طبخ غذا استفاده‌های فراوانی می‌شود، آویشن به دلیل طعم تند و خاصیت ضدمیکروبی‌اش، در تهیه سوسیس و خوراک‌های گوشتی مصرف می‌شود. در آشپزی غذاهای سنگین از آن استفاده فراوانی می‌شود. آویشن علاوه بر بهبود طعم غذا ، باعث سرعت بخشیدن به عمل هضم نیز می‌شود (امین، ۱۳۷۰). مصرف آن، به‌ویژه در وعده‌های غذایی سنگین توصیه می‌شود، در غذاهایی چون سرخ کردنی‌ها (مخصوصاً گوشت بزغاله، ماهی، پرنده، سس اسپاگتی، سس گوجه فرنگی، سوپ سبزیجات، سالاد، غذاهای قارچ‌دار، گوشت چرخ کرده در حجم زیاد، خورشت‌ها و غذاهای سیب زمینی‌دار استفاده می‌شود. این گیاه باید دور از نور و رطوبت و در شیشه‌های ضخیم و سربسته یا قوطی‌های فلزی نگهداری شود (دوازده امامی، ۱۳۸۶).
تحقیقات نشان می‌دهد اگر پیکر رویشی آویشن در ظهر (هنگام تابش آفتاب) برداشت شوند (نسبت به برداشت آن‌ها در روزهای غیر آفتابی) دارای اسانس بیشتری خواهند بود. پیکر رویشی خشک از سال دوم رویشی ۵/۱ تا ۲ تن در هکتار می‌باشد (عیدی زاده،۱۳۸۵).
۱-۱۰- متابولیت ثانویه
ترکیبات طبیعی که در گیاهان دارویی یافت می‌شود کاربرد زیادی در صنایع دارویی و غذایی به عنوان افزودنی یا رنگ‌های طبیعی، صنایع عطر و ادکلن، استفاده در فرمول حشره‌کش‌ها و سایر ترکیبات مفید شیمیایی دارند. این مواد در مجموعه‌ای با عنوان آلکالوئیدها، گلیکوزیدها، اسانس، ترکیبات فنلی، ساپونین‌ها، سالیسیلات‌ها، ویتامین‌ها، مواد تلخ، فلاون‌ها و فلاونوئیدها، موسیلاژها، تانن‌ها، اسیدسیلسیک و.. تقسیم می‌شوند(مولاباجال و تسی^[۲۸]، ۲۰۰۴).
۱-۱۰-۱-ماهیت اسانس‌ها و متابولیت‌های ثانویه
اسانس‌ها ترکیبات معطری هستند که در اندام‌های مختلف گیاهان یافت می‌شوند. به علت تبخیر در اثر مجاورت هوا در حرارت عادی، آن‌ها را روغن‌های فرار یا اتری یا اسانس‌های روغنی می‌نامند. اسانس‌ها به طور کلی بی رنگ هستند، بویژه هنگامی که تازه باشند ولی در اثر مرور زمان به علت اکسیداسیون و رزینی شدن رنگ آن ها تیره می‌گردند. اسانس‌ها دارای بوی مشخص و ضریب شکست قوی بوده و اغلب روی نور پلاریزه موثر می‌باشند. قدرت چرخش اسانس‌ها اغلب وسیله مناسبی جهت تشخیص آن‌ها می‌باشد. به طور کلی، اسانس‌ها با آب غیر قابل اختلاط می‌باشند ولی می‌توانند به اندازه کافی در آب حل شوند و بوی خود را به آب انتقال دهند. مشخصه‌هایی که جهت تفکیک و تشخیص اسانس‌ها با روغن‌های غیر فرار وجود دارند عبارتند از:
۱- اسانس‌ها قابل تبخیر هستند و می‌توان آن‌ها را از منبع طبیعی خود بوسیله تقطیر بدست آورد.
۲- اسانس‌ها تولید الکل روغنی ثابت روی کاغذ نمی‌نمایند، زیرا فاقد ترکیب استرهای گلیسرول و اسیدهای چرب می‌باشند.
۳- اسانس‌ها به وسیله قلیایی‌ها صابونی نمی‌گردند.
۴- اسانس‌ها بر خلاف روغن‌های فرار تند نمی‌شوند ولی در اثر مجاورت با هوا اکسیده و رزینی می‌گردند.
درعمل، تمام اسانس‌‎ها از مخلوط ترکیب‌های شیمیایی که اغلب بسیار پیچیده می‌باشند، درست شده‌اند و ترکیب شیمیایی آن‌ها نیز با یکدیگر کاملا متفاوت است. به طور کلی می‌توان انواع مختلف مواد شیمیایی را در ترکیب اسانس‌ها یافت. هیدروکربورها، الکل‌ها، کتون‌ها، آلدئیدها، اترها، اکسیدها و غیره در اسانس‌ها وجود دارند که میزان هر یک در اسانس مشخص می‌باشد (مومنی و شاهرخی، ۱۳۷۷).
۱-۱۰-۱-۱- متابولیسم اسانس در بدن
اسانس‌ها به صورت خوراکی به عنوان دسته موادی که اثر تحریکی ملایم روی مخاط دهان و جهاز هاضمه دارند مصرف می‌شوند به طوری که ایجاد گرما، همچنین زیاد شدن بزاق می‌کنند، دفع آن‌ها از ریه‌ها، پوست و کلیه می‌باشد مصرف بعد از غذای آن‌ها به عنوان ضد نفخ و برای بر طرف کردن ناراحتی‌های معده و نفخ روده‌ای و همچنین برای جلوگیری از عوارضی که در اثر خوردن مسهل بوجود می‌آید مفید می‌باشد. همچنین به عنوان بخور برای ناراحتی‌هایی که در دستگاه تنفسی بوجود می‌آیند مصرف دارند. اسانس‌ها در تماس با پوست ایجاد تحریک و قرمزی می‌نمایند به طوری که ابتدا یک احساس گرما و سوزش دست می‌دهد که با یک بی حسی خفیف موضعی همراه می‌باشد. به این دلیل به عنوان محرک جلدی در التهاب‌های مزمن و آرام کردن دردهای عصبی و روماتیسمی بکار برده می‌شوند. باید توجه داشت که برخی اسانس‌ها ایجاد حساسیت و تاول می‌کنند، بنابراین بایستی هنگام استفاده از آن ها احتیاط کامل به عمل آید.
اسانس‌ها چون از نظر ساختاری به ترپنوئیدهای سیترال و سیترونلول، جرانیل استات و لینالیل استات بستگی دارند در بدن به سرعت جذب می‌‎شوند. سیترونلول، جرانیول و سیترال همان راه متابولیکی را که منجر به اکسیداسیون و ایجاد کربوکسیلیک اسید می‌گردد طی می‌کنند. بعضی دیگر دکربوکسیله شده و قسمت باقیمانده اکسیده می‌شود . ۲-۶ دی متیل ۲-۶ اکتادی ان اوئیک اسید از سیترال و جرانیول و فرم دی هیدروی اسید از سیترونلول حاصل می‌گردد. در مقدار کم، دکربوکسیلاسیون راه اصلی متابولیک است. در مقدار مصرف زیاد بعضی از ترپنوئیدها ممکن است بدون تغییر دفع شوند. دفع، به سرعت با گردش مختصر داخل کبدی انجام می‌گیرد. لینالول به سهولت به گلوکوروئید تبدیل می‌شود (مومنی و شاهرخی، ۱۳۷۷).
۱-۱۰-۱-۲-محل تولید و ترشح اسانس‌های گیاهی