یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلَابِیبِهِنَّ ذَلِکَ أَدْنَی أَن یُعْرَفْنَ فَلَا یُؤْذَیْنَ وَکَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا (۵۹)
ترجمه: ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو: «جلبابها [= روسری‌های بلند] خود را بر خویش فروافکنند، این کار برای اینکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا و کوتاهی از آنها سر زده توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده رحیم است.

درباره‌ی میزان پوشانندگی جلباب و امکان نتیجه‌گیری پوشش مو از آیه استدلال موافقان و مخالفان مشابه مورد قبلی است. علاوه بر این، یکی از مسائل مطرح شده حول این آیه عبارت «أن یعرفن فلا یؤذین» (ترجمه: تا شناخته شوند تا آزار نبینند) است. مرتضی مطهری می‌گوید:
مفسرین گفته‌اند که گروهی از منافقین اوایل شب که هوا تازه تاریک می‌شد در کوچه‌ها و معابر مزاحم کنیزان می‌شدند. البته برای کنیزان چنان که گفتیم پوشاندن سر واجب نبوده است. گاهی از اوقات این جوانان مزاحم و فاسد متعرض زنان آزاد نیز می‌شدند و بعد مدعی می‌شدند که ما نفهمیدیم که آزاد است و پنداشتیم که کنیز است. لذا به زنان آزاد دستور داده شد که بدون جلباب یعنی در حقیقت بدون لباس کامل از خانه خارج نشوند تا کاملاً از کنیزان تشخیص داده شوند و مورد مزاحمت و اذیت قرار نگیرند. بیان مذکور خالی از ایراد نیست زیرا چنین می‌فهماند که مزاحمت نسبت به کنیزان مانعی ندارد.
نویسندگانی از جمله نبیل فیاض، با استناد به همین آیه و تفاسیرش حجاب را دستوری برای تشخیص داده شدن طبقات اجتماعی از یکدیگر دانسته‌اند، نه امری شرعی برای حفظ عفاف عمومی. فیاض برای نشان دادن اهمیت نقش طبقاتی حجاب به روایاتی استناد می‌کند که مطابق آنها خلیفه‌ی دوم عمر بن خطاب کنیزان را از پوشیدن روسری منع می‌کرد.
به عقیده موافقان وجوب پوشش مو و گردن و دست و پا، زنان مسلمان در عصر پیامبر اسلام نوعاً حد پوشش مورد نظر آنان را رعایت می‌کردند. آنان مدعی‌اند که این گونه پوشش در ادیان ابراهیمی قبلی نیز پوشش پسندیده بوده و اسلام در همان مسیر حرکت کرده است. مرتضی مطهری در حجاب را امری می‌داند که در زمان پیامبر اسلام واجب و فراگیر شد و از عایشه همسر پیامبر اسلام نقل می‌کند که گفته بود: «مرحبا به زنان انصار. همین که آیات سوره‌ی نور نازل شد یک نفر از آنان دیده نشد که مثل سابق بیرون بیاید. سر خود را با روسری‌های مشکی می‌پوشیدند. گویی کلاغ روی سرشان نشسته است.
در مقابل، مخالفان وجوب این حد از پوشش، مدعی‌اند که حد پوشش شرعی زنان مسلمان در زمان پیامبر اسلام کمتر از این بوده است. حامیان این نظر معتقدند که به علت فقر، کمبود شدید پارچه و نبود امکانات دوخت و دوز، پوشش رایج در عصر پیامبر برای زنان و مردان بسیار حد اقلی بود. حامیان این نظر به روایات و احادیثی استناد می‌کنند که طبق آن‌ها بسیاری از مردان و زنان مسلمان (به خصوص مستمندان و بادیه‌نشینان) دامن‌های کوتاه می‌پوشیدند و به همین دلیل هنگام رکوع و سجده شرمگاهشان نمایان می‌شد، برهنگی عادی بود و پیامبر اسلام حتی به عموی خود توصیه می‌کرد که برهنه راه نرود، فقرایی بودند که خود را با پارچه‌ای کوچک می‌پوشاندند و جامعه‌ی مسلمان به عنوان کفاره تشویق به پوشاندن آنان می‌شد، پیامبر اسلام زنان و مردان را از پوشیدن دامن‌های بلند که مایه‌ی رشک مستمندان شود منع می‌کرد، زنان و مردان با هم و از ظروف مشترک وضو می‌گرفتند، و دستورهایی درباره‌ی استحمام نکردن زن و مرد در مکان مشترک از سوی پیامبر مطرح می‌شد.
برخی از مخالفان وجوب حجاب معتقدند که پوشش در صدر اسلام نقش تعیین هویت اجتماعی داشته و از آنجا که ثروتمندان و فخرفروشان پوشش کامل‌تری داشتند پیامبر اسلام مکرراً مسلمانان را از زیاده‌روی در پوشش باز می‌داشته. ترکاشوند به روایتی اشاره می‌کند که در چندین سند آمده است:
همسران پیامبر، از حضرت پرسیدند: دامن لباس را چقدر آویزان و دراز کنند. رسول خدا پاسخ داد: «یک وجب». همسران گفتند یک وجب کم است زیرا عورت از آن بیرون می‌زند. حضرت گفت یک ذراع (دو وجب). همسران دوباره گفتند در این صورت پاهایشان نمایان می‌ماند. پیامبر گفت «همان یک ذراع باشد و چیزی بر آن نیفزایید».
وی می‌افزاید که موارد مشابه این روایت نیز در چند سند دیگر از جمله سنن الکبری، مسند احمد بن حنبل و سنن ابن ماجه آمده است.
مطابق نظر برخی مخالفان وجوب حجاب، انداختن پارچه روی سر از رسوم برخی اعراب جاهلی بوده است، اما در اسلام بر آن امر نشده است. مطابق این نظر سربرهنه شدن زنان در هنگام عزاداری در میان همه‌ی اقشار عرب رایج بوده. طبق گزارش تاریخ یعقوبی، فاطمه دختر پیامبر اسلام در واکنش به خشونت و تهدیدی که بر سر مسئله‌ی خلافت نسبت به همسرش صورت گرفت، «بیرون آمد و گفت: به خدا قسم باید بیرون روید اگرنه مویم را برهنه سازم و نزد خدا ناله و زاری کنم. بر اساس گزارش تفسیر عیاشی، وی پس از اتمام حجت دست حسن و حسین را گرفت و به سمت قبر پدر حرکت کرد تا موی سرش را پریشان کند و به درگاه پروردگار ناله سر دهد در گزارش دیگری نقل شده که زنان بنی هاشم پس از شنیدن خبر شهادت امام علی، با سرهای برهنه و موهای پریشان از خانه‌ی خود خارج شدند. چندین روایت مشابه درباره‌ی حضور سربرهنه‌ی عامدانه‌ی زینب دختر امام علی در ملا عام به نشانه‌ی عزا و زاری وجود دارد.

۳-۲- حدود حجاب در روابط زن و مرد

بی شک، پوشش زن در برابر مردان نامحرم، یکی از ضروریات دین اسلام است که درباره جنبه اسلامی آن نمی توان تردیدی به خود راه داد. در قرآن کریم و روایات وارده از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و ائمه معصومین (علیهم السلام) و نیز در کلمات فقها، به وجوب و کیفیت آن تصریح شده است.
حجاب در ادیان گذشته نیز وجود داشته است، ولی این حکم در دین اسلام بسیار مترقی تر است، زیرا در این دین، از افراط و تفریط هایی که در مورد پوشش زنان در ادیان و اقوام گذشته وجود داشته، اجتناب شده و برای حجاب، حدی متناسب با غرایز انسانی در نظر گرفته شده است. حجاب اسلامی به معنای حبس زن در خانه و دوری از شرکت در مسائل اجتماعی نیست، بلکه بدین معناست که زن در معاشرت خود با مردان بیگانه عفت و حیا پیشه کند، موی سر و اندام خویش را بپوشاند و از جلوه گری و خودنمایی بپرهیزد.
مرحوم شهید مطهری در این باره می فرماید: «اسلام می گوید: نه حبس نه اختلاط، بلکه حریم. سنت جاری مسلمین از زمان رسول خدا همین بوده است که زنان از شرکت در مجالس و مجامع منع نمی شدند، ولی همواره اصل «حریم» رعایت شده است. در مساجد و مجامع، حتی در کوچه و معبر، زن با مرد مختلط نبوده است.»
در قرآن کریم در مورد حجاب و روابط زن و مرد، دو دسته آیه وجود دارد. دسته اول آیاتی که در مورد وجوب حجاب و پوشش ظاهری و حد و کیفیت آن نازل شده است؛ و دسته دوم آیاتی که نوع رابطه بین مرد و زن نامحرم را بیان می کند و آنان را از کارهایی که عفت و پاکدامنی شان را تهدید می کند، برحذر می دارد، که در ذیل می آید (رجبی ۱۳۸۷، ۳۹).

۳-۳- کیفیت پوشش زن و مرد

قرآن در دو آیه، کیفیت پوشش زن در حضور نامحرم را بیان می کند:
الف) سوره نور، آیه ۳۱ : «قُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ…؛ و به زنان با ایمان بگو چشم های خود را (از نگاه های هوس آلود) فرو گیرند و عفّت خویش را حفظ کنند و زینت خود را، جز آن مقدار که نمایان است آشکار ننمایند و (اطراف) روسری ها و مقنعه های خود را بر سینه خود افکنند (تاگردن و سینه با آن پوشانده شود)، و زینت خود را آشکار نسازند مگر برای شوهرانشان یا پدرانشان، یا پدرشوهرانشان، یا پسرانشان، یا پسران همسرانشان، یا برادرانشان، یا پسران برادرانشان، یا پسران خواهرانشان، یا زنان همکیش شان، یا بردگانشان، یا افراد سفیه که تمایلی به زن ندارند، یا کودکانی که از امور جنسی مربوط به زنان آگاه نیستند و هنگام راه رفتن پاهای خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانی شان دانسته نشود (و صدای خلخالی که بر پا دارند به گوش نرسد). و همگی به سوی خدا باز گردید ای مؤمنان، تا رستگار شوید.
شهید مطهری در باره مفاد این آیه و آیه قبل آن می فرماید: دو آیه ۳۰ و۳۱ نور مربوط به وظایف زن و مرد در معاشرت با یکدیگر است که شامل چهار قسمت است:
۱-هر مسلمان، چه مرد وچه زن، باید از چشم چرانی و نظربازی اجتناب کند.
۲- مسلمان، خواه مرد یا زن، باید پاکدامن باشد و عورت خود را از دیگران بپوشاند.
۳- زنان باید پوشش داشته باشند و آرایش و زیور خود را بر دیگران آشکار نسازند و درصدد تحریک و جلب توجه مردان برنیایند.
۴-دو استثنا برای پوشش زن ذکر شده که یکی با جمله «وَلا یُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَرَ مِنْها» بیان شده است و نسبت به عموم مردان است و دیگری با جمله «وَلایُبْدِینَ زینَتَهُنَّ اِلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ…» ذکر شده و نداشتن پوشش را برای زن نسبت به عده خاصی تجویز می کند.
همچنین از جمله «وَ لا یَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِنَّ؛ هنگام راه رفتن پاهای خود را بر زمین نزنند تا زینت پنهانی شان دانسته شود» فهمیده می شود: پایکوبی، نمودی کامل از ظاهر کردن باطن زن است و به انواع حرکات تحریکی که باعث جلب توجه مردان نامحرم می شود، اشاره دارد.
ب) آیه ۵۹ سوره احزاب: « یَا أَیُّها النَّبِیُّ قُل لأَزْوَاجِکَ وَبَنَاتِکَ وَنِسَاء الْمُومِنِینَ یُدْنِینَ عَلَیْهِنَّ مِن جَلابِیبِهِنَّ؛ ای پیامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمن بگو جلبابهای (روسریهای بلند) خود را بر خویش فرو افکنند، این کار برای این که (به پاکدامنی) شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند بهتر است؛ (و اگر تاکنون خطا وکوتاهی از آنان سر زده، توبه کنند) خداوند همواره آمرزنده و رحیم است.
شهید مطهری در توضیح کلمه «جَلباب» بعد از این که به اقوال مفسرین اشاره می کند، می فرماید: «چنانچه ملاحظه می فرمایید معنی جلباب از نظر مفسران چندان روشن نیست. آن چه صحیح تر به نظر میرسد این است که در اصل لغت، کلمه جلباب شامل هر جامه وسیع می شده است، ولی غالباً در مورد روسری هایی که از چارقد بزرگتر و از ردا کوچکتر بوده است به کار می رفته است. ضمناً معلوم میشود دو نوع روسری برای زنان معمول بوده است: یک نوع، روسری های کوچک که آنها را «خِمار» یا مقنعه می نامیده اند و معمولاً در داخل خانه از آنها استفاده می کرده اند. نوع دیگر، روسری های بزرگ که مخصوص خارج منزل بوده است. این معنا با روایاتی که در آنها لفظ جلباب ذکر شده است نیز سازگار است».
دسته دوم به آیاتی اشاره می کند که درباره کیفیت ارتباط با نامحرم است. در این آیات، مؤمنان خصوصاً زنان را از رفتارهایی که سبب جلب توجه و تحریک نامحرم می شود، باز می دارد و حیا و عفت در مقابل نامحرم را مورد ستایش قرار می دهد:
سخن گفتن با نامحرم در احزاب، آیه ۳۲ آمده: «یَا نِسَاء النَّبِیِّ لَسْتُنَّ کَأَحَدٍ مِّنَ النِسَاء إِنِ اتَّقَیْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَیَطْمَعَ الَّذِی فِی قَلْبِهِ مَرَض وَ قُلْنَ قَوْلاً مَّعْرُوفاً؛ ای همسران پیامبر، شما همانند هیچ یک از زنان معمولی نیستید اگر تقوا پیشه کنید، پس به گونه ای هوس انگیز سخن نگویید که بیماردلان در شما طمع نکنند، و به شایستگی سخن بگویید». این آیه گرچه خطاب به همسران پیامبر است، ولی اختصاص به آنها ندارد و شامل همه زنان مسلمان می شود. طبق این آیه زنان نباید در گفت و گو با نامحرم از سخنانی که مفهوم یا آهنگ آن وسوسه آمیز و تحریک کننده باشد استفاده کنند؛ چه بسا در بین آنها افرادی باشند که به سبب ضعف ایمان و آلودگی به هوس های شیطانی، تحریک شوند و خیال گناه در سر خود بپرورانند. بنابراین برای حفظ عفت و پاکدامنی افراد جامعه، بر زنان لازم است در گفت و گو با نامحرم دقت لازم را داشته باشند.
خود آرایی و تبرج احزاب ۳۳ : وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّهِ الأُولَی؛ و (ای زنان پیامبر) در خانه های خود بمانید و همچون دوران جاهلیت نخستین (در میان مردم) ظاهر نشوید». در این آیه نیز به زنان دستورات دیگری برای برخورد با نامحرم می دهد. در ابتدا از زنان می خواهد تا جایی که امکان دارد از خانه خارج نشوند و خود را کمتر در معرض دید نامحرم قرار دهند؛ زیرا با این کار جلوی بسیاری از مفسده های اخلاقی گرفته می شود و زمینه انحراف و ناهنجاری در جامعه از بین می رود. چنانچه در آیه ۵۳ همین سوره به این مطلب اشاره کرده است.
دستور دیگری که این آیه برای زنان دارد این است که از تبرج و جلوه گری و جلب توجه نامحرم بپرهیزند. کلمه تبرج از برج گرفته شده و به معنای آن است که فرد، خود را مانند برج در معرض دید و تماشای دیگران قرار دهد. در واقع این قسمت آیه به ما می فهماند اگر زنان نمی توانند در خانه بمانند و بیرون آمدن از منزل برایشان ضروری است، به گونه ای خارج شوند که سبب جلب توجه نامحرم نشوند. پس طبق این آیه، جواز حضور زن در اجتماع مشروط بر این است که اولاً حضورش ضرورت داشته باشد و ثانیاً نحوه حضور او اعم از نوع پوشش، راه رفتن، نگاه کردن و در یک کلمه تمام حرکات و سکناتش به نوعی باشد که در قالب تبرج و جلوه گری نبوده بلکه همراه با حیا و عفت باشد. در سوره قصص آیات ۲۳و ،۲۵ در جریان دختران شعیب و حضرت موسی به همین شیوه رفتاری اشاره کرده و آن را می ستاید. نگاه به نامحرم در سوره نور آیه ۳۰ و ۳۱ : «قُل لِّلْمُوءْمِنِینَ یَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ … وَقُل لِّلْمُوءْمِنَاتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ؛ به مردان با ایمان بگو چشم های خود را (از نگاه به نامحرمان) فرو گیرند، و به زنان با ایمان بگو چشم های خود را (از نگاه هوس آلود) فرو گیرند». در این دو آیه نیز به رفتار دیگری که حاکی از عفت و حیاست اشاره می کند و آن پرهیز از نگاه هوس آلود به نامحرم است. زیرا نگاه به نامحرم اگر از روی لذت باشد، سبب انحراف اخلاقی می شود و آدمی را از جاده عفاف دور می سازد (رجبی ۱۳۸۷، ۴۵).
به منظور تبین مبانی و حدود شرعی حجاب در اسلام،قران کریم صرفا به کلیات اشاره می کند و بیان جزئیات احکام را به پیامبر و ائمه اطهار علیهم السلام محول می سازد. شاید با قاطعیت بتوان گفت هیچ حکمی از احکام عملی اسلام وجود ندارد که با تمام جزئیاتش در قران آمده باشد.
قران به رئوس احکام اشاره می کند سپس افرا به پیامبر و ائمه اطهار ارجاع می دهد تا آن بزرگواران جزئیات احکام را بیان کنند.
قرآن فرمود: هرانچه پیامبر برای شما آورده بگیرید و از هر آنچه شما را پرهیز داد بپرهیزید.
حجاب هم همین گونه است، به رئوسی از مسئله حجاب و پوشش در قران کریم اشاره شده است و جزئیات آن را پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار (ع)بیان فرمودند.
بنای قران کریم براین نبوده است که وارد جزئیات شود. چون اگر می خواست به جزئیات بپردازد دیگر قرآن کتابی با این حجم نبود ،شاید به دهها و صدها جلد توسعه پیدا می کرد، همان طور که در باب فقه گاهی کتابی از چند جلد نوشته شده است.
اگر قرآن می خواست در عقاید، اخلاق، عرفان، تاریخ انبیای قبل و تاریخ پیامبر اسلام وارد جزئیات شود چند صد جلد می شد.
بنابرین، اساساً چنین انتظاری، انتظار به جایی نیست که تمام جزئیات احکام را از خود قران طلب کنیم، ریشه و اساس احکام در قران آمده است و جزئیات و تفصیل ان به زبان پیامبر اکرم (ص) و ائمه هدی (ع) جاری شده است.
در بحث پوشش و حجاب هم قران کلیات را مطرح نموده و جزئیات آن در احادیث آمده است.
پوشش، حداقلی دارد و حد کمالی، نیل به آثار تعالی بخش حجاب، مستلزم بیش از حداقل مراعات کرده حجاب است.
زن بابسنده کرده به حداقل واجب در حجاب، ضمن محروم ساختن خود از آن آثار تعالی بخش، خود را در معرض این خطر قرار می دهد که اگر خواسته یا ناخواسته، حجابش اندکی از حد کمتر شد در پیشگاه الهی معصیت کار به شمار آید، حداقل شرعی پوشش برای دختران و زنانی مناسب است که در آستانه حجاب اختیار کردن قرار دارند. تا کار برای آنها آسان باشد و به علت دشواری از رو آوردن نهراسند و یا در آغاز با حجاب شدن از تصمیم خود باز نگردند (احمدی جلفایی و عالیشانی ۱۳۹۰، ۷۰).
(یا ایهاالنبی قل لازواجک و بناتک و نساء المومنین یدنین علیهن من جلابیبهن ذلک ادنی ان یعرفن فلا یوذین و کان الله غفورا رحیما) سوره احزاب آیه ۵۹
قرآن کریم می فرماید: (ای پیغمبر !به زنان و مومنین بگو تا چادرها (یا پوشش های سراسری) خود را بپوشند، زیرا این کار بهتر است برای آنان که (اهل عصمت وتقوا) شناخته شوند و مورد آزار (مردان مزاحم و هوسران)قرار نگیرند، و همانا خداوند متعال بخشنده و مهربان است).
از محضر امام صادق (ع) سوال شد در مورد زینت هایی که زن می تواند آن ها را نزد نامحرمان آشکار کند.
پس حضرت فرمود: فقط (قرص) صورت و دست ها (از مچ تا پائین).
و یا سوال کردند آیا بازوهای زن جزء زینت های ممنوع محسوب می گردد که خداوند تبارک و تعالی در قرآن کریم فرموده است (زنان نباید آن ها را آشکار کنند).
حضرت پاسخ داد (از صورت زن، غیر از مقداری که مقنعه می پوشاند. بقیه اگر دیده شوند زینت ممنوع است و از دستان او بالاتر از مچ زینت است).
و نیز سوال کردند مرد چه قسمتهایی از بدن زن نامحرم را می تواند بدون شهوت نگاه کند؟
فرمود:(صورت و دست ها،از مچ به پائین و مقداری از مچ دست ها که محل النگو هاست).