شکل(۱-۴)- لیگاند ۳،׳۳،״۳-تری آمینو تری پروپیل آمین
شکل(۱-۵)- لیگاند ۲،׳۳،״۴-تری آمینو اتیل پروپیل آمین بوتیل آمین
۱-۴- خواص فیزیکی آمینها
آمینها ترکیبات قطبی با نقاط جوش بالاتری از ترکیبات غیرقطبی با وزن مولکولی مشابه هستند. آمینهای آروماتیک معمولاً سمی هستند و به سهولت از طریق پوست جذب شده و غالباً نتایج مهلکی به بار میآورند. بیشتر آمینها به صورت خالص بیرنگ هستند ولی غالباً همراه با محصولات اکسایشی، رنگی به نظر میرسند [۳].
۱-۵- سیستمهای بزرگ حلقه و بزرگ باز حلقه باز شیف
به دلیل نقش مهم ترکیبات حلقوی و غیر حلقوی در زمینه های مختلف از جمله بیوشیمی معدنی، تجزیه، برهمکنشهای فلز- فلز و غیره، این دسته از ترکیبات توجه زیادی را به خود معطوف داشته اند [۴]. سنتز و شناسایی کمپلکسهای فلزی با لیگاندهای بزرگ حلقه هدف بسیاری از محققان در سالهای اخیر بوده است. علت بسیاری از این مطالعات، غالباً مربوط به بررسی جنبه های الکتروشیمی، ساختاری، سینتیکی و ترمودینامیکی کمپلکس بزرگ حلقه میباشد [۵]. بزرگ حلقه به یک مولکول حلقوی اطلاق می شود که حداقل نه اتم داشته باشد که از این نه اتم، حداقل سه اتم آن دهنده الکترونی محسوب شوند. تحقیق و بررسی درباره ترکیبات بزرگ حلقه به اواخر دهه۱۹۶۰ و اوایل دهه۱۹۷۰ برمیگردد.
دلیل اهمیت بزرگ حلقهها، پایداری ترمودینامیکی آنها میباشد.کمپلکسهای لیگاندهای بزرگ حلقه به دلیل پایداری بسیار زیادشان به عنوان مدل ساختاری برای متالوپروتئینها و متالوآنزیمها به کار میروند [۶]. همچنین از پیوند لیگاندهای بزرگ حلقه با فلزات رادیواکتیو در شیمی درمانی استفاده می شود [۷]. مشخص گردیده که بزرگ حلقههای باز شیف میتوانند با آنیونهای مختلف به طور انتخابی واکنش دهند که عواملی از جمله: اندازه حفره، ماهیت اتمهای دهنده لیگاند، استخلافهای روی لیگاند، تعداد و اندازه حلقههای کیلیت و انعطاف پذیری لیگاند فاکتورهای مهمی در واکنش محسوب میشوند [۸].
همچنین لیگاندهای بزرگ حلقه میتوانند کمپلکسهای دو یا چند هستهای تشکیل دهند، هنگامی که در ساختار کمپلکس، دو یا چند فلز در مجاورت با یکدیگر قرار داشته باشند این کمپلکسها خواص مغناطیسی غیر معمول و فعالیت کاتالیزوری از خودشان نشان می دهند [۹]. بررسی شیمی این لیگاندها تنها یک پدیده آزمایشگاهی نمی باشد و پیشرفت در زمینه سنتز این ترکیبات سبب افزایش آگاهی در مورد نحوه عملکرد و خواص بزرگ حلقههای زیستی می شود [۱۰]. سنتز سیستمهای غیر حلقوی، بسیار ساده تر از سیستمهای حلقوی میباشد و در حقیقت تحت شرایط آزمایشگاهی مناسب میتوان لیگاندهای موردنظر را با بازده بالا و خلوص مناسب از محلول واکنش به دست آورد، در این سیستمها حضور محصولات جانبی از قبیل: اولیگومرها و پلیمرها به مقدار قابل توجهی کم میباشد، اما سنتز بازهای شیف حلقوی اغلب مشکل است، به ویژه با ترکیباتی که دارای دو یا چند گروه عاملی میباشند زیرا باعث می شود محصولات جانبی تولید شود که در این صورت عمل خالص سازی بزرگ حلقه باعث می شود بازده محصول کم شود [۱۱]. کمپلکسهای لیگاند بزرگ حلقه باز شیف نقش مهمی در توسعه شیمی کئوردیناسیون ایفا می کنند. همچنین در دهههای اخیر کاربردهایی درباره بازهای شیف بزرگ حلقه گزارش شده است [۱۳-۱۲].
نخستین لیگاند بزرگ حلقه حاوی پیوند ایمینی توسط کورتیس[۳] سنتز شده است شکل (۱-۶) [۱۴].
شکل(۱-۶)- ساختار لیگاند بزرگ حلقه حاوی پیوند ایمینی سنتز شده توسط کورتیس
در زیر نمونههایی از لیگاندهای بزرگ حلقه و بزرگ باز حلقه باز شیف نشان داده شده است شکل (۱-۷) و شکل (۱-۸).
شکل (۱-۷)- ساختار نمونههایی از لیگاندهای بزرگ حلقه باز شیف
شکل (۱-۸)- ساختار نمونههایی از لیگاندهای بزرگ باز حلقه باز شیف
۱-۶- معرفی لیگاندهای باز شیف
بازهای شیف، حاصل تراکم آلدهیدها یا کتونها با آمینهای نوع اول هستند و دارای اهمیت قابل توجهی در شیمی آلی میباشند و به خاطر اتصال آسان نیتروژن آنها به فلزات واسطه معمولا به عنوان لیگاند بکار میروند، که این ترکیبها به عنوان ایمین شناخته شده اند. از آن جهت این ترکیبات باز شیف نامیده میشوند که اولین مطالعات بر روی آنها توسط هوگوشیف[۴] صورت گرفت [۱۵]. بازهای شیف ترکیبهایی هستند که شکل کلی آنها به صورت شکل (۱-۹) است و مانند آلدهیدها و کتونها قسمت NR2 با اتم کربن پیوند دوگانه دارد.
شکل (۱-۹)- ساختار کلی ترکیبات باز شیف
این ترکیبها دارای گروه آزومتین (-RC=N-) هستند شکل (۱-۱۰). چنانچه ایمین مربوطه از واکنش یک آلدهید با آمین نوع اول و آمونیاک بوجود آمده باشد آن را آلدیمین[۵] و اگر ایمین مربوطه از واکنش یک کتون با آمین نوع اول و آمونیاک تولید شده باشد آن را کتیمین[۶] مینامند شکل (۱-۱۱) وشکل (۱-۱۲) [۱۶].
شکل (۱-۱۰)- گروه آزومتین
شکل (۱-۱۲)- کتیمین شکل (۱-۱۱)- آلدیمین
واکنش تهیه بازهای شیف، برگشت پذیر و دو مرحله ای است شکل (۱-۱۳) ، که مرحله اول از طریق یک حدواسط کربینول آمین پیش میرود و مرحله دوم شامل آبزدایی آن میباشد. هر دو مرحله واکنش با اسید کاتالیز میشوند همچنین مرحله دوم را میتوان از طریق بازهای معمولی کاتالیز نمود، در صورت عدم وجود اسید و بازهای معمولی، مولکولهای آب هر دو نقش را ایفا می کنند.
شکل (۱-۱۳)- مکانیسم تهیه بازهای شیف
بازهای شیف از آمینهای آروماتیک و ترکیبهای کربونیل دار با واکنش افزایش هسته دوستی نیز سنتز میشوند شکل (۱-۱۴) [۱۷].
شکل (۱-۱۴)- نمونه ای از بازهای شیف آروماتیک سنتز شده از طریق واکنش افزایش هستهدوستی
نیتروژن این دسته از ترکیبها توسط زوج الکترون آزاد خود توانایی پیوند به اتم فلزی رادارد. اگر تعداد این گروههایی که دارای زوج الکترون هستند بیشتر شود، تبدیل به یک لیگاند چند دندانه حلقوی میشوند شکل (۱-۱۵).
شکل (۱-۱۵)- نمونههایی از لیگاندهای چند دندانه حلقوی
این لیگاندهای چند دندانهی حلقوی قادرند فلزها را در حالتهای اکسایش متفاوت پایدار کنند. اگر بازهای شیف دارای گروه های عاملی مناسب مانند (-NH یا -OH) در نزدیکی گروه آزومتین باشند، به عنوان لیگاندهای کیلیت مورد استفاده قرار میگیرند،که این مولکولها می
توانند اتمهای دهنده نیتروژن، گوگرد و اکسیژن را در ساختار خود داشته باشند [۱۸].
۱-۷- تاریخچه سنتز بازهای شیف
بیش از یک قرن است که از انتشار اولین گزارش در مورد بازهای شیف میگذرد [۱۹]. برای اولین بار هوگوشیف با مطالعه واکنش آنیلینها با آلدهیدهای مختلف در سال ۱۸۶۴ میلادی به وجود ایمینها پی برد و اولین مقاله او در زمینه بازهای شیف با عنوان “سری جدید بازهای آلی” به چاپ رسید [۲۰]. نخستین کمپلکس باز شیف در سال ۱۸۴۰ توسط یورگنسن[۷]، ورنر[۸] و اتلینگ[۹] ساخته شد. این ترکیب بیس (سالیسیل آلدیمینو) مس(II) با رنگ سبز تیره مایل به مشکی بود که از واکنش مس(II) استات با سالیسیل آلدهید و آمین تهیه شد شکل (۱-۱۶).
شکل (۱-۱۶)- ترکیب بیس (سالیسیل آلدیمینو) مس (II)
مشتقهای R= Ar, Phدرشکل (۱-۱۶)، در سال ۱۸۶۹ توسط شیف جداسازی شدند. در این کار، شیف روش سنتزی مهم تهیه کمپلکسهای سالیسل آلدیمین از واکنش کمپلکسهای فلزی سالیسیل آلدهید با آمینهای نوع اول را ارائه داد [۲۱]. دلپین[۱۰] در سال ۱۸۹۹، مشتقهای بنزیل ومتیلR= را از واکنش فلز استات، سالیسیل آلدهید و آمین نوع اول در الکل به عنوان حلال، سنتز کرد [۲۲]. فیفر[۱۱] و همکارانش مطالعه سیستماتیک کمپلکسهای باز شیف را در دهه
۱۹۴۰-۱۹۳۰ مورد بررسی و نقش یون فلزی را مورد توجه قرار دادند [۲۳].
بنابراین اهمیت یون فلزی در سنتز این گونه ترکیبات مورد توجه قرار گرفت و منجر به جمع
آوری اطلاعات کیفی در این زمینه شد. در طی دهههای گذشته چندین کتاب و مقاله درباره بازهای شیف و کمپلکسهای آنها منتشر شده که نشان دهنده اهمیت زیاد این ترکیبات است [۲۵-۲۴].
در دو دهه گذشته کارهای زیادی در زمینه سنتز و شناسایی کمپلکسهای باز شیف در ایران صورت گرفته است [۲۶].
۱-۸- اهمیت و کاربرد بازهای شیف
بازهای شیف از جمله ترکیبات مهم در شیمی هستند. انواع ترکیبهای نسبتا پایدار بازهای شیف، ازفلزات واسطه سنتز شده و مورد بررسی قرار گرفتهاند. ویژگیهایی چون تنوع ساختار، تنوع خواص مغناطیسی و طیفی و همچنین تغییر یون فلز مرکزی، آنها را برای مطالعات مختلف از جمله حسگرهای نوری، کاربرد به عنوان حساس کنندهها در فتودینامیک تراپی و تشخیص زیستپزشکی و نوکلئازهای مصنوعی برای شکافت آبکافتی یا تبادل استری شدن از اسکلت دی
استرفسفات DNA و RNA مناسب میسازد.
مسیر مناسب تهیه و پایداری گرمایی لیگاندهای باز شیف سهم مهمی را برای کاربردشان در کمپلکسهای فلزی به عنوان کاتالیزور دارد [۲۷]. لیگاندهای ترکیبات باز شیف کاربردهای فراوانی در زمینه های مختلفی از علوم دارند. هر ساله گزارشهای زیادی درباره استفاده از بازهای شیف در واکنشهای شیمیایی، در صنایع الکترونیک، همچنین به عنوان رنگهای خوراکی و دارو و صدها کاربرد دیگر ارائه می شود [۲۹-۲۸]. احتمالا میتوان گفت توجه ویژه، به بازهای شیف از هنگامی آغاز شده است که ویژگیهای مهم متالوپورفیرینها مانند جذب برگشت پذیر اکسیژن و خاصیت کاتالیزوری، در بازهای شیف به اثبات رسیده است [۳۱-۳۰]. در زیر برخی از کاربردهای جدید از بازهای شیف ارائه شده است.
۱-۸-۱- کاربرد بازهای شیف در داروسازی
خواص ضد ویروسی، ضد باکتریایی و ضد سرطانی بازهای شیف موجب گسترش کاربرد آن
ها در داروسازی شده است. ۳و۴-دی آمینو پیریدین از مجموعه داروهای گروه آمین است.که دارای فرمول شیمیایی C5H7N3 و جرم مولکولی ۱۳/۱۰۹ میباشد شکل(۱-۱۷).
این دارو در درمان نشانگان “لامبرت- ایتون” به کار برده می شود، از دیگر کاربردهای آن می
توان به تاثیر در درمان خود ایمنی چندگانه"مالتیپل اسکلروزیس[۱۲]” اشاره نمود.
این دارو همچنین در شیمی آلی فلزی به عنوان باز شیف کیلیت کننده دو دندانه به کار می