از آن پس، در طی سال­ها هر گاه قثم شیخ به بخارا می­آمد، فرصتی برای خواجه بهاءالدین برای دیدار شیخ دست می­داد(پاکتچی،۵۳۶:۱۳۹۲).

از رجال یسویه در نیمه­ی سده­ی هشتم هجری، نام هارون خواجه مرید پدرش شیخ محمّد خواجه، شیخ مؤدود مرید شیخ علی آتا و در دهه­های گذار به سده­ی نهم، یحیی خواجه مرید پدرش هارون خواجه و خادم شیخ مرید شیخ مؤدود را می­توان نام برد(نثاری،۳۰۱:۱۳۷۷). همچنین در نسل پسین، در نیمه­ی نخست سده­ی نهم هجری، نام سلیمان خواجه، فرزند یحیی خواجه به عنوان مرید و جانشین پدر، و نام مولانا ولی کوه زری به عنوان مرید و جانشین خادم شیخ در سلسله­ی مشایخ یسویه به ثبت رسیده است(همان:۳۰۳). در دهه­های گذار از سده­ی نهم به دهم هجری، یعنی عصر انتقال حکومت از گورکانیان به ازبکان شیبانی، شاخه­ شیوخ یسویی در منطقه­ مرو و نسا منقطع شد؛ خواجه عبدالوهاب فرزند سلیمان خواجه به طریقه­ی کبرویه پیوست و فرزندانش، برخی چون شیخ علی خواجه مروج کبرویه و برخی چون پادشاه خواجه که به بخارا کوچیدند، مروج نقشبندیه بودند(پاکتچی،۵۳۶:۱۳۹۲).در همین دوره، از شیوخی که همچنان به ترویج طریقه­ی یسویه در ماوراءالنهر و خوارزم اشتغال داشته اند، می­توان از خواجه ملا نوری از مریدان خادم شیخ و سیّد عثمان خواجه از اخلاف سیّد آتا را نام برد(نثاری،۳۰۸:۱۳۷۷).
وجود مزارهای متعدد که به نام شیوخی یسوی چون پاکیر شیخ، چوپان آتا، احسان شیخ، قره بابا و شیخ ابوالفضل ملقب به ساراگت بابا شهرت یافته­اند، در اقصی نقاط جنوب غرب و شمال غرب آسیای مرکزی، یعنی مناطق مرو و منقشلاغ(شمال خوارزم) نشانی پاینده از کوشش­های تبلیغی یسویان در این مناطق است نفوذ طریقه­ی یسوی در منطقه­ مرو تا سده­های یازدهم و دوازدهم ق کمابیش دوام داشته و در طی این دو سده، طریقه­ی یسویه در این منطقه به نفع نقشبندیه عقب نشسته است، امّا به سبب برخی ویژگی اجتماعی خاص ترکمانان، یاد شیوخ یسویه، هرگز از اذهان ترکمانان منطقه زدوده نشده است(پاکتچی،۵۳۷:۱۳۹۲).
۴-۱۰- طریقت کبرویه در آسیای مرکزی
کبرویه به لحاظ قدمت نخستین، از حیث نفوذ (پس از نقشبندیه و یسویه) سومین سلسله در ماوراءالنهر، بویژه خوارزم است. بنیان­گذار آن نجم­الدینِ کبری(متوفی۶۱۸ق)بود (دوین،۱۴۸:۱۳۸۶). با وجود حوزه­ پررونقی که شیخ نجم­الدین کبری در اواخر سده­ی ششم هجری در خوارزم پدید آورده بود، با شهادت او در جریان حمله­ی مغول، حوزه­­ی خوارزم نیز از هم پاشید و در واقع هیچ یک از شاگردان نجم­الدین در خوارزم برجای نماندند(جامی،۴۳۳:۱۳۷۰). سعدالدین حمویی و نجم­الدین رازی که اصلی­ترین عاملان انتقال تعالیم نجم­الدین به آیندگان بودند و سلسله­های کبروی در سرزمین­های گوناگون غالباً از طریق این دو به شیخ نجم­الدین ختم می­شده، منطقه را ترک کردند و در خراسان، عراق و آسیای صغیر به ترویج تعالیم کبروی روی نهادند(کبری،۴۳:۱۳۶۳). در میان شاگردان خاص نجم­الدین تنها سیف­الدین باخرزی و باباکمال جندی بودند که با وجود تشنج و ناامنی حاکم بر آسیای مرکزی در جریان حمله­ی مغول، در منطقه باقی ماندند و در دو مرکز بخارا و جند به فعالیت خود ادامه دادند(صفا،۱۳۸۸: ۳/۱۷۱). با این وجود خوارزم مرکز کبرویه باقی ماند و دامنه­ نفوذ آن در میان قره­قالپاق­های دلتای آمودریا گسترش یافت(بنیگسن و ریموش،۲۵:۱۳۷۶). کبرویه در اسلام آوردن طوایف اردوی زرین(دسته­ای از مغولان به سرکردگی باتو در ولگای سفلا) نیز مؤثر بوده ­اند(همان:۴۷).
۴-۱۰-۱- شرح ­حال سیف­الدین باخرزی
سیف­الدین ابوالمعالی سعید بن مطهر بن سعید باخرزی(۵۸۶- ۶۵۹ق)، در باخرز جام به دنیا آمد و در همانجا شروع به تحصیل کرد. نسبت­هایی چون «قائدی»(ذهبی،۲۳:۱۴۰۶) و «صفار»(قرشی،۱۳۸۴: ۲/۱۲۶) که به طور منفرد در برخی منابع ثبت گشته، به روشنی دانسته نیست از چه روی به وی داده شده است. باخرزی هنوز نوجوان بود که احتمالاً همراه پدر راهی سفر حج شد و در توقفی که در بغداد داشت، محفل وعظ ابن­جوزی(متوفی۵۹۷ق) را واپسین ایّام عمر وی دریافت.
وی در راستای تکمیل آموخته­های خود، سنین آغاز جوانی را در مراکز علمی خراسان چون هرات و نیشابور به فراگیری علوم متداول از فقه و حدیث و تفسیر سپری کرد و سفری دیگر نیز به بغداد داشت. از استادان او در دوره­ تعلیمش در هرات، شیوخی چون بهاءالدین سلامی، سعد صرام، مختار هروی و تاج­الدین محمود اشنهی را نام برده­اند. وی در دوره­ای که هنوز نوجوان بوده چندی در طوس به استماع حدیث اشتغال داشته و در همین فرصت از ابوالمکارم فضل­الله بن محمّد نوقانی(متوفی۶۰۰ق) بهره گرفته است. وی در سال­های بعد در نیشابور نیز استماع حدیث داشته و از مشایخ او در این شهر ابراهیم بن سالار خوارزمی بوده است. همچنین در همین دوره از حیات باخرزی، وی در طوس یا نیشابور از محفل محدث بزرگ خراسان، مؤید بن محمّد طوسی(متوفی۶۱۷ق) سود برده است(پاکتچی،۴۶۴:۱۳۹۲). باخرزی در حدود سال ۶۱۰ق در راه سفر دوم خود به حج، چندی در بغداد اقامت کرد و در همین برهه، از محضر محدثانی چون علی بن محمّد ابن موصلی(متوفی۶۱۴ق)، اسماعیل بن سعدالله ابن حمدی(متوفی۶۱۴ق) و مشرف بن علی خالصی(متوفی۶۱۸ق)استماع حدیث کرد و همزمان در محافل شهاب­الدین ابوحفص سهروردی(۵۳۹-۶۳۲ق)، شیخ­الشیوخ بغداد نیز شرکت می­جست. استماع وی از ابوالفتوح نصربن ابی­الفرج حصری (متوفی۶۱۸ق) عالم بغدادی که در اواخر عمر خود در مکه مجاورت گزیده بود. با وجود تصریح برخی منابع احتمال دارد نه در بغداد که در مکه صورت پذیرفته باشد.
از نشانه­ های موجود در حکایات شرح­حال باخرزی، برمی­آید که وی در همین دوره از زندگی خود به وعظ و تذکار اشتغال داشته و از جمله مجالس وعظ وی در دهستان شهرت یافته بوده است. وی احتمالاً پیش از سفرش به خوارزم در نزدیکی سال۶۱۸ق، سفری به بخارا داشته و در آنجا از جلال­الدین مرغینانی یک دوره­ فقه حنفی را بر مبنای متن پدرش الهدایه خوانده بوده است. باخرزی در حدود ۶۱۸ق، راهی خوارزم شد و در آنجا در سلک مریدانش نجم­الدین کبری درآمد. ظاهراً باخرزی در همان دوره حضور نه چندان طولانی خود در خوارزم و پی­جویی معارف طریقت، از استماع حدیث نیز غافل نبوده است.
وی در همین زمان از شخص نجم­الدین کبری حدیث نیز شنیده و چنین می­نماید که استماعش از محدث خوارزم یوسف بن محمّد فیدی نیز در همین مقطع زمانی بوده است.
نجم­الدین کبری نسبت به تربیت باخرزی عنایتی خاص داشت و بسیار زود وی در زمره­ی شاگردان خاص شیخ درآمد و خرقه­ی اصلی و تلقین ذکر وی از نجم­الدین کبری بوده است. با این حال باید در نظر داشت که ورود باخرزی به خوارزم ظاهراً در اواخر زندگی نجم­الدین بوده و مدّت حضور وی در آن دیار کوتاه بوده است(دوین،۱۵۴:۱۳۸۶). نجم­الدین کبری، در همان سال۶۱۸ق و در واپسین ایّام پیش از شهادت خود، باخرزی را در حالی که دیر زمانی نبود که در مکتب او تعلیم می­یافت، از«خلوت اربعین» بیرون آورد و برای ارشاد و تبلیغ طریقت راهی بخارایش ساخت(پاکتچی،۴۶۵:۱۳۹۲). چنین می­نماید که برخی ویژگی­های فردی، چون حضور پیشین باخرزی در بخارا، تعلق او به مذهب حنفی همچون غالب بخاراییان و جذابیت و نفوذ کلام وی در وعظ از عوامل انتخاب وی برای گسیل به بخارا بوده است. آنگاه که وی به بخارا وارد شد، آتشی که مغولان در آن دیار افروخته بودند، هنوز می­سوخت و او در پی آن بود تا پیش از هر چیز آسیب­های اجتماعی و فرهنگی وارد شده بر بخارا را ترمیم نماید. ابن که وی نام خود را به عنوان احیا کننده«اثر(احادیث اخبار سلف) در ماوراءالنهر و ترکستان» در تاریخ علم حدیث به ثبت رسانید(ذهبی،۱۴۰۶: ۲۳/۳۶۴)، از آن روست که وی شیوخ برجسته­ی حدیث در بخارا را به نشاطی نو فراخواند و به دستاویز این که خود برآن است تا متون مهم حدیثی را بر مشایخ بخارا بازخواند، آنان را واداشت تا بار دیگر مجالس حدیث خود را از سرگیرند؛ بقیه عنوان نمونه وی در سال ۶۲۲ق، جماعتی از طالبان را در بخارا گرد آورده و در حضور آنان، متن صحیح بخاری را بر محدث بزرگ و شیخ حنفیان بخارا جمال­الدین عبیدالله محبوبی(متوفی۶۳۰ق) عرضه داشت(همان:۳۶۵). وی در همین سال­ها مجالس مشابهی در استماع و عرض حدیث در محضر ابورشید محمّد ابن ابی­بکر غزال اصفهانی ساکن بخارا(متوفی۶۳۱ق) و شمش­الائمه محمّد بن عبدالستار کردری(متوفی۶۴۲ق)نیز داشته است.
بخش مهمی از فعالیت تبلیغی باخرزی در بخارا، به عادت پیشین او وعظ و خطابه بود و عامه­ی مردم را مخاطبِ خود داشت؛ در واقع در آن شرایطِ حساس تاریخی این از مهم­ترین نیازهای مردم بخارا بود. این در مخاطبه با خواص، فعالیت باخرزی نقطه­ی آغازی برای پیگیری طریقت کبرویه در بخارا نیز بود(دوین،۱۶۰:۱۳۸۶). از مکتب باخرزی در بخارا مریدانی برخاستند که مبلغان خوبی برای تعالیم او در اقصی نقاط ماوراءالنهر و برون آن از ایران تا چین بوده ­اند. از آن میان می­توان کسانی چون برهان­الدین بخاری، منهاج­الدین نسفی، ابوبکر بن محمّد توبنی نسفی، سعدالدین سرجنبان، روح­الدین خوارزمی، شمس­الدین کلان، سدیدالدین خوارزمی، محمّد کلانه و نافع بن عبدالله هندی، علی بن قاسم دهستانی را نام برد(پاکتچی۴۶۶:۱۳۹۲). باخرزی در اواخر عمر خود در فتح­آباد، ناحیه­ای در نزدیکی بخارا ساکن بود و همانجا درگذشت، سکنای او در این ناحیه آن اندازه بود که گاه او را خواجه­ی فتح آبادی خوانند. گفتنی است فتح­آباد به عنوان پایگاهی معنوی برای پیروان باخرزی حفظ شد در نسل­های بعد فرزندان باخرزی نیز مورد توجّه ایشان بود(جامی،۴۳۳:۱۳۷۰). با وجود این، در بخارا، باخرزی صاحب وقفیات مهمی شد که به مدّت دست­کم پنج قرن به طور طبیعی به فرزندان و مریدان او انتقال یافت. منشاء وقفیات باخرزی به شهرت شیخ بین حاکمان مغول آسیای مرکزی برمی­گردد. شیخ از احترام زیادی نزد مغولان برخوردار شد و بر امور اقتصادی مؤسسات اسلامی ثروتمندی که توسط خانواده­ی خان وقف شده بود تسلط یافت. نقش سیاسی نقشبندیه نیز به وسیله­ تأثیر باخرزی بر روی محافل حکومتی مغول مشخص می­ شود. نامه­ای که شیخ به قطب­الدین حَبَش عمید یکی از وزیران جغتای­خان نوشته، توسط بارتولد حفظ و چاپ شده است. در این نامه باخرزی به توجّه فوری به وظایف اسلامی در سِمَت­های رسمی که در خدمت غیر مسلمانان­اند اشاره کرده است(بارتولد،۱۳۷۶: ۱۹۷). مهم­تر این که باخرزی نقش مهمی در گرویدن برکه، خان اولوس جوچی(اردوی زرین) به اسلام دارد. این طور آمده که برکه و سیف­الدین در بخارا همدیگر را ملاقات کردند و تحت ارشادات شیخ بود که وقتی او در سال ۱۲۵۷ به خانی رسید، در برابر عموم به اسلام اقرار آورد(همان:۱۹۸).
زرّین­کوب، در تحلیل کلی نسبت به تصوف باخرزی، بر این نکته تأکید داشته که آموزه­های صوفیانه­ی وی، بیشتر تحت تأثیر شخصیت تبلیغی باخرزی قرار داشته و از آن عمق و تحقیقی که در آثار استادش نجم­الدین وجود دارد، برخوردار نبوده است(زرّین­کوب،۱۱۰:۱۳۶۶) در تأیید این برداشت، باید یادآور شد که وجهه سلفی بر اندیشه و رفتار باخرزی غالب بوده و از همین روست که در منابع، او را (پیرو آثار سلف) دانسته اند(قرشی،۱۳۸۴: ۲/۱۲۶). گویا تعریف وی از زهد نیز با تعریف معمول نزد صوفیه عصر متفاوت بوده و در منابع معتبر به کثرت­ دارایی وی به هنگام وفات اشاره شده است(ذهبی،۱۴۰۶: ۲۳/۳۶۸)؛ این شیوه­ زندگی او با افکار اجتماعی و سیاسی باخرزی بی­ارتباط نبوده است.
۴-۱۰-۲- نقش سیاسی باخرزی
پس از آنکه باخرزی از سوی نجم­الدین کبری مأمور تبلیغ در بخارا شد، توانست در شرایطی که هنوز آتش حملات افروخته بود، به ایفای نقش اجتماعی و فرهنگی خود در بخارا آغاز کند. باخرزی به سرعت توفیق یافت در میان مردم مصیبت­زده­ی بخارا نفوذ معنوی خاصی بدست آورد(باخرزی،۱۲۱:۱۳۴۵). تلاش باخرزی در جهت حفظ ارزش­های فرهنگی و احترام بسیاری که برای فرهیختگان و حاملان این فرهنگ در بخارا و سراسر ماوراءالنهر قائل بود، بتدریج نفوذ او را از ناحیه­ی بخارا فراتر برد و او را به عنوان یک رهبر دینی در سطح ماوراءالنهر مطرح ساخت. برای شخصیتی روحانی با این درجه از نفوذ طبیعی بود که احترام مغولان حاکم را نیز به سوی خود جلب کرده باشد، امّا باید توجّه داشت که دست کم بخشی از احترام حاکمان نه از سر مصلحت ­اندیشی که از سر ارادت بود(پاکتچی،۴۶۹:۱۳۹۲).
جامی در شرح حال شیخ، بدون آن­که از سلطان مغول نامی آورد، سخن از آن دارد که یکی از سلاطین اسبی نذر شیخ کرده بود و اصرار داشت که به دست خود شیخ را بر آن سوار کند؛ چون حیوان سرکشی کرد، وی ناچار شد پنجاه در رکاب شیخ بدود و این خاطره از سخنان نجم­الدین کبری در یاد باخرزی زنده شد که گفته بود«پادشاهان در رکاب تو بدوند»(جامی،۴۳۴:۱۳۷۰).چکیده­ی حکایت نفوذ باخرزی در میان مردم و حرمت او نزد فرمانروایان مغول در این نکته فراهم آمده که مغولان در آن عصر، وی را«الغ­شیخ»یعنی«شیخ بزرگ»لقب داده بودند(ذهبی،۱۴۰۶: ۲۳/۳۶۶).
بخش مهمی از نقش سیاسی باخرزی در جامعه­ ماوراءالنهر، می­توانست در قالب باز گرداندن آرامش به عامه­ی مردم از یک سو و دعوت زمامداران به مدارا با مردم از سویی دیگر تعریف گردد و اوج این نقش در مواردی بود که وی ناچار می­شد به عنوان یک میانجی از نفوذ خود در جهت تظلم ­خواهی مردم و مهار کردن جورِ حاکمان بهره جوید. نمونه­ این موقعیت، موضع­گیری اعتراض­آمیز او نسبت به مظالم محمود یلواج در بخارا و بایقو در ترمذ است که اشاراتی به آن شده و شفاعت وی از شورشیان سرکوب شده در بخارا است(همان:۳۶۵). نقطه­ی ­اوج باخرزی در روابط سیاسی، آنجا بود که وی توانست برکه خان فرمانروای دشت قبچاق و برخی دیگر از سران مغول را متقاعد کند که حمله به بغداد و براندازی خلافت عبّاسی امری عظیم است که پرهیز از آن به مصلحت مغولان است(پاکتچی،۴۷۱:۱۳۹۲).
۴-۱۰-۳- شاگردان سیف­الدین باخرزی
دانسته ­های ما درباره شاگردان باخرزی و زندگی اجتماعی آنان بسیار محدود است. شاگردان باخرزی کسانی چون ابوبکر بن محمّد توبنی نسفی ساکن بخارا، روح­الدین خوارزمی و منهاج الدین نسفی که در ملازمت باخرزی پرورش یافته­اند. در میان گزارش­های اندک برجای مانده از شاگردان باخرزی، تنها اشاره­ی اندکی وجود دارد که نشان می­دهد برخی از ایشان نقش سیاسی و اجتماعی مهمی ایفا نموده اند(باخرزی،۱۲۵:۱۳۴۵). به عنوان نخستین شخصیت باید از جلال­الدین محمّد بن سعید باخرزی (متوفی۶۶۱ق) یکی از فرزندان باخرزی یاد کرد که از شاگردان پدر بود و در بخارا می­زیسته است؛ با وجود سکوتی که درباره شرح­حال او وجود دارد، این اطلاع دقیق به ثبت رسیده که در ۱۶ جمادی­الاول از سال ۶۶۱ق در چند فرسنگی
بخارا به شهادت رسیده است(قرشی،۱۳۸۴: ۲/۵۶).
رشید­الدین فضل­الله که این فرزند شهید را برهان­الدین ضبط کرده، به روشنی کشته شدن او را نتیجه­ توطئه مخالفان برکه دانسته است(همدانی،۱۳۷۳: ۲/۸۸۲).
درباره برهان­الدین احمد فرزند دیگر باخرزی که وی به روزگار حیات پدر به درخواست ملکه ترکان­خاتون فرمانروای قراختایی کرمان برای تبلیغ راهی آن دیار شد و تا هنگام وفات خود در ۶۹۶ق، در آن دیار ماند. وی در کرمان لقب شیخ­الاسلام یافته بود(فصیح خوافی،۱۳۳۹: ۲/۳۲۸). از دیگر شاگردان باخرزی که فعالیت تبلغی او رنگ سیاسی به خود گرفته، مریدی برخاسته از بخارا به نام برهان­الدین بخاری است که چندی به تبلیغ در خان­ بالق(پکن)تختگاه قاآن مغول در چین اشتغال داشت(زرّین­کوب،۱۰۹:۱۳۶۶). از دیگر شاگردان شیخ، ابوالمفاخر یحیی باخرزی(متوفی۷۳۶ق)، فرزند برهان­الدین و نو­اده­ی شیخ سیف­الدین باخرزی، شخصیتی است که با وجود انتساب به طریقت کبرویه، با آموزه­های طریقه­ها و سرزمین­های مختلف آشنا گشته و حاصل این آموخته ­ها او را به بازگشت به بخارا و احیای خانقاه و محفل جدش سیف الدین وادار کرده است(پاکتچی،۴۷۴:۱۳۹۲).
درباره نسل­های پسین از پیروان مکتب باخرزی دانسته­ها جز اشاراتی جسته و گریخته نیست؛ این احتمال در میان است که فشار سیاسی وارده بر این گروه، عملاً آنان را از ادامه­ فعالیت در ماوراءالنهر بازداشته و پایبندان این مکتب را به سوی خوارزم، که در عهد جغتایی جزو قلمرو اردوی زرین قرار داشت، سوق داده باشد. به عنوان نمونه، در اوایل سده­ی هشتم ق، آنگاه که ابن­ بطوطه از خوارزم دیدن کرده، از رونق زاویه­ای منتسب به باخرزی یاد کرده که صوفیی به نام یحیی باخرزی از فرزندان او تولیت آن زاویه را برعهده داشته است(ابن­بطوطه،۴۰۹:۱۳۷۰). امّا در سوی بخارا، اهمییت مقبره­ی سیف­الدین باخرزی که ابن­بطوطه از آن یاد کرده است(همان:۴۰۹)، نباید به معنای بقای تعالیم و پایبندی به اندیشه و روش او از سوی بخاراییان تلقی شود(پاکتچی۴۷۴:۱۳۹۲).
۴-۱۰-۴- بابا کمال جندی و پیروان او در جند
دیگر تبار کبروی آسیای مرکزی سلسله جندی است که حتی کمتر از تبار باخرزی شناخته شده است. مؤسس این سلسله، بابا کمال جندی است که خود از مریدان نجم­الدین کبری در خوارزم بود(جامی،۴۳۳:۱۳۷۰). وی استاد خود را به علّت حمله­ی مغول ترک کرد و به کشور ترکستان و در طول مسیر سیردریا رفت. نسب او به جند شهری در امتداد قسمت پایینی سیردریا برمی­گردد. اگر چه در متون قدیمی ­تر از او به نام جندی یاد شده ولی در متون جدیدتر او را به نام «سیق­ناکی» می­خوانند که این مطلب ارتباط او را با شهر سیق­ناک در بالای رودخانه جند آشکار می­سازد. بابا کمال تا زمان مرگش در سال ۶۷۲ق/۱۲۷۳م. به طور فعال در بین کوچ­نشینان ترک در مناطق فراتر از سیردریا باقی ماند و ما می­دانیم که سیف­الدین باخرزی از فعالیت­های او با خبر و با او در ارتباط بوده است(پاکتچی،۱۳۹۲: ۴۷۶-۴۷۷). به جز این موارد خاص، در مورد این شیخ و اصل و نسبش تنها اطلاعاتی به طور خیلی مختصر در کتاب جواهرالاسرار نوشته­ی، مولانا کمال­الدین حسین خوارزمی، نواده معنوی نسل ششم بابا کمال، در سال ۱۴۳۰ وجود دارد. این کتاب اگر چه به صورت نقدی بر مثنوی رومی است امّا وی در مرتبه آن به سلسله کبروی پرداخته است. مطالب کتاب جواهر بدون هیچ انتسابی توسط جامی در کتاب نفحات الانس استفاده شده است. این در حالی است که تقریباً همه ستایش­نامه­ ها در مورد بابا کمال جندی مطالب جسته و گریخته­ای آورده­اند. براساس آثار حسین خوارزمی اصل و نسب او بدین صورت است: بابا کمال جندی مولانا احمدبن شمس­الدین مفتی جندی ابوالفتح بن بهاءالدین کبروی خواجه ابوالوفایی خوارزمی حسین خوارزمی. خواجه ابوالوفا، شاعر معروف خوارزمیان بود که در سال ۸۳۵ق/۳۲ـ۱۴۳۱م. درگذشت و مرتبه او به عنوان شیخ حسین خوارزمی از منابع غیرستایش نامه­ای به خوبی درک می­ شود.حسین خوارزمی آخرین نماینده مشخص اصل و تبار کبروی بابا کمال جندی است(جامی،۴۳۵:۱۳۷۰). او به دلیل کارهای ادبی­اش معروف است، امّا متأسفانه جزئیات زندگی او خیلی معلوم نیست.
از نوشته­ های او می­توان فهمید که دو بار بین کوچ­نشینان دشت قبچاق مسافرت کرده است(درخشان،۱۵۹:۱۳۶۰) و محرم اسرار و معتمد و مشاور شاه ملک، حاکم تیموری خوارزم بوده است. از همه بیشتر حضور او در منابع تاریخی در هنگام اشغال خوارزم(احتمالاً در ۸۳۴ ق/۱۳۴۰م) به دست سربازان حاکم جدید ازبک­ها، ابوالخیرخان، است. شیخ، نقدی ترکی با عنوان کشف الهدی در مورد قصیده­ی البرده­ی البوسیری نوشته و آن را به سالار جوان ازبک تقدیم کرده است. این کار به عنوان تنها کار ترکی آسیای مرکزی در مورد منشأ کبروی است و حضور پیوسته کبرویان را در محیط ترکی و در مرزهای دنیای اسلام تا اوایل قرن پانزده تأیید می­ کند(نثاری،۲۱۴:۱۳۷۷). با مرگ حسین خوارزمی تبار کبروی بابا کمال جندی ظاهراً به پایان می­رسد. او از خود هیچ مرید معروفی برای ادامه دادن سلسله­اش بر جای نگذاشت. نمونه نفوذ و تأثیرات سیاسی که او در بین تیموریان و نیز کوچ­نشینان ازبک برجای گذاشته توسط شیوخ یسوی و نقشبندی و نه نوادگان کبروی پذیرفته شد. اصل و نسب جندی به طور کامل از آسیای مرکزی ناپدید شد و عملاً هنگامی­که شیوخ کبروی از تباری دیگر بعدها در قرن پانزده دوباره ظاهر شدند، این طور به نظر می رسید که آنها به طور کامل از حضور کبروی تا زمان حسین خوارزمی بی­خبر بودند(پاکتچی(۴۸۰:۱۳۹۲).
۴-۱۰-۵- کبرویه و جایگاه تصوف در خوارزم
نگاهی به فهرست خلیفگان شیخ نجم­الدین کبری نشان می­دهد که هیچ یک از مروجان برجسته طریقه او پس از حمله­ی مغول در خوارزم باقی نماندند؛ امّا این پرسش همچنان باقی است که تعالیم و طریقه­ی کبرویه با وجود و اهمیّتی که در ماوراءالنهر و ترکستان یافته بود، آیا در خاستگاه خود خوارزم به یکباره به فراموشی سپرده شده است(پاکتچی،۴۸۲:۱۳۹۲).
بی­تردید بخشی از ابهام شگفت­انگیزی که درباره تاریخ تصوف در خوارزم در طی سده­های هفتم و هشتم هجری وجود دارد، ناشی از حوادثی است که پاره­ای از منابع تاریخی این منطقه را از میان برده است، امّا نباید این نکته را فراموش کرد که رواج اعتزال در خوارزم و نفوذ عالمان معتزلی و افکار ایشان در میان عامه ی مردم این منطقه، با وجود انحطاطی که در محافل تعلیمی معتزله پدید آمده است، هنوز آن اندازه بود که مانعی در راه گسترش نفوذ تصوف بوده باشد(همان:۴۸۳).
شاخص­ترین نمونه از ظهور تصوف در عرصه­ خوارزم در سده­ی هفتم ق، تعلیم قتال خوارزمی(۶۴۵- ۷۲۲ق) شاعر پارسی­گوی است که غالباً با پوریای ولی یکی انگاشته می­ شود. وی که در تاریخ فرهنگی مشرق بیشتر به عنوان نمادی پهلوانی و جوانمردی شهرت یافته، به تصریح منابعی چون هفت اقلیم رازی در محافل صوفیه تعلیم یافته بود(رازی،بی تا: ۳/۳۰۳).در این برهه، باید یادی نیز از خواجه محمّد خلوتی(نیمه ی اوّل قرن هشتم ق)، صوفی نامدار هرات به میان آید که سفرهایی به خوارزم داشته است؛ گویا در همان خوارزم وی را با پوریای ولی صحبتی بوده و درباره گرمی مجالس وعظش گفته شده که"هرگاه در خوارزم به ذکر مشغول شدی، آواز وی تا چهار فرسخ برفتی"(وامبری،۴۳۱:۱۳۶۵).
به هر حال آشکارا دیده می­ شود که از آغاز فرمانروایی ازبک­خان بر اردوی زرین(۷۱۲- ۷۴۲ق) فرهنگ صوفیه در خوارزم زمینه­ای برای رشد یافته و تصوفی سنت­گرا در منطقه پای گرفته است که اندک شواهد موجود حکایت از پیوستگی آن با شخصیت معنوی نجم­الدین کبری و محافل کبروی ماوراءالنهر و ترکستان دارد. چنین به نظر می­رسد که اوایل سده­ی هشتم هجری، همزمان با تنگ شدن عرصه بر کبرویان پیرو باخرزی در ماوراءالنهر، خوارزم و دشت قبچاق با توجّه به روابط دوستانه برکه خان با سیف­الدین باخرزی، می­توان به عنوان مأمنی برای کبرویان جاذبه داشته باشد. در این دوره از صوفیی مهاجر از ماوراءالنهر به نام جلال­الدین سمرقندی آگاهی داریم که در مرکز خوارزم زاویه­ای ایجاد کرده و به ارشاد اشتغال داشته است(ابن بطوطه،۴۰۱:۱۳۷۰).
همچنین کبرویان با رونق بخشیدن به مزار شیخ نجم­الدین کبری، زاویه­ای را برای تعلیم معارف طریقت در جوار آن مزار تأسیس کرده بودند که در حدود ۷۳۳ق، مرشدی از کبرویان به نام سیف­الدین ابن غضبه در رأس آن قرار داشته است(همان:۴۱۱)؛ چنین می­نماید که لقب سیف­الدین برای کبرویان یادآوار آوازه و شکوه سیف­­الدین باخرزی بوده است.
۴-۱۰-۶- سیّد علی همدانی و نقش او در آسیای مرکزی
سیّد علی همدانی(۷۱۳- ۷۲۶ق)، عارف برجسته کبروی با وجود آنکه تنها زمانی کوتاه از زندگی خود را در آسیای مرکزی سپری ساخته، امّا به عنوان نقطه عطفی در تاریخ تصوف آن منطقه درخشیده است. وی نسبی علوی داشت و پدرش شهاب­الدین از رجال برجسته سیاسی در همدان بود(پاکتچی،۴۸۴:۱۳۹۲). وی در موطن خود همدان به تحصیل آغاز کرد و از نخستین کسانی که او را به طریقت آشنا کرد، داییش علاءالدین بود(جامی،۵۵۹:۱۳۷۰). در شماری از منابع این علاءالدین با علاءالدوله سمنانی(۶۵۹- ۷۳۶) خلط شده است. وی در علوم رسمی و معارف طریقت از کسانی چون قطب­الدین نیشابوری، اخی علی دوستی سمنانی(د۷۳۴ق)، محمّد بن محمّد اذکانی اسفراینی(۷۷۹ق) و مهمتر از همه شرف­الدین محمود اصم مزدقانی(د۸۶۶ق) بهره گرفت و خرقه اصلی خود را از مزدقانی دریافت کرد(پاکتچی:۴۸۴:۱۳۹۲). گفتنی است طریقت مزدقانی از طریق علاءالدوله سمنانی به احمد جوزقانی می­رسید و او خود مرید رضی­الدین علی لالا بود که نسبتش در طریقت به مجد­الدین بغدادی شاگرد نجم­الدین کبری ختم می­شد. وی به مسافرت­های وسیعی دست زد و در فاصله سال­های ۷۳۴- ۷۵۳ق دائم در سفر بود؛ در طی این سفرها وی از سرزمین­های مختلف اسلامی چون عراق، حجاز، شام، آسیای صغیر و خراسان دیدن کرد و با مشایخ بسیاری فرصت همنشینی و دانش­اندوزی یافت، تا آنجا که شمار این مشایخ را در برآوردی مبالغه­آمیز هزار و چهارصد تن آورده­اند(همان:۴۸۵).
سیّد علی همدانی در ۷۵۳ق به موطنش همدان بازگشت و سالیانی در آنجا آرام گرفت، امّا گویا آرامش و یکجانشینی با روح همدانی سازگار نبود و در زمانی که در آستانه­ شصت سالگی قرار گرفته بود، کشش درونی بار دیگر او را به دور جدیدی از سفرها واداشت. این بار مقصود او تبلیغ دین اسلام و معارف طریقت بود و در همین راستاست که راهی شرق جهان اسلام شد. وی در سفرهای تبلیغی خود از سرزمین­های دور دستی چون کاشغر و ختن دیدن کرد و بیشتر هم خود را به تبلیغ در سرزمین­هایی چون هندوستان و کشمیر مصروف داشت که زمینه را برای گسترش اسلام مساعد می­دید. وی حتی به سرزمین­های غیر اسلامی چون تبت و سیلان نیز سفرهایی داشت. در ارزیابی این سفرها باید گفت بی­تردید همدانی بیشترین تأثیر را در مناطق هند و کشمیر برجای نهاده و سهم بسیار مهمی در گسترش فرهنگ اسلامی در این بخش از جهان ادا کرده است(زرّین­کوب،۱۷۸:۱۳۶۶).
تا آنجا که به آسیای مرکزی مربوط می­ شود، باید گفت بیشتر فعالیت تبلیغی او در شرق ماوراءالنهر تمرکز داشت و ناحیه­ی ختلان اصلی­ترین پایگاه او در آن منطقه بود. او تبلیغ خود را در ۷۷۳ق در ختلان آغاز کرد و بزودی مریدان وفاداری یافت؛ از آن میان باید به نورالدین جعفر بدخشی(د۷۹۷ق) نویسنده­ی خلاصه المناقب اشاره کرد که در بسیاری از سفرهای بعدی همدانی او را همراهی می­کرد.کثرت نفوذ همدانی در ختلان امیر تیمور(۷۷۱- ۸۰۷ق) را متوجّه ساخت و امیر مصلحت را در آن دید که او را به ماندن در ختلان دعوت نماید، امّا همدانی اساساً گرایشی به بسیار ماندن در شهری را نداشت و امیر تیمور را متقاعد کرد که مأمور تبلیغ اسلام در ناحیه­ی کشمیر است(جامی،۴۹۸:۱۳۷۰).
سیّد علی همدانی با وجود ترک ماوراءالنهر، گویی میان او و ختلان پیوندی ناگسستنی بود؛ وی در اواخر سال۷۸۶ق از کشمیر عزیمت حج کرد و در راه، در منزلی که فاصله چندانی از ختلان نداشت در بستر بیماری درگذشت و پیکرش به ختلان منتقل شد(پاکتچی،۴۸۶:۱۳۹۲).
همدانی را آثاری پر شمار و از نظر موضوع متنوع بوده که از میان آثار بر جای مانده­اش می توان به این موارد اشاره کرد: ذخیره­الملوک در اخلاق و سیاست مدن، مرآه­التائبین در باب توبه از گناهان، مشارب­الاذواق در شرح میمیه ابن فارض، موده­القربی در فضایل اهل بیت­(ع)، مکتوبات امیریه مشتمل بر سی و یک نامه از وی خطاب به رجال سیاسی و علمی عصر خود، و تقریرات او در شرح فصوص ابن عربی که به عنوان حل­الفصوص تدوین یافته است(جامی، ۴۹۹:۱۳۷۰ ).
۴-۱۱- طریقت خواجگان
طریقت خواجگان که نخستین مشایخ در عصر جغتایی است، حاصل جریانی سنت­گرا در
حوزه­ تصوف مشرق بود که از افکار کسانی چون ابوعلی فارمدی و خواجه یوسف همدانی نشأت گرفت (پاکتچی،۴۹۷:۱۳۹۲)و با کوشش­های خواجه عبدالخالق غجدوانی(د۵۷۵ق)، آخرین خلیفه خواجه یوسف همدانی صورتی متشکل یافت و رسوم و تعالیم آن مدون گشت(واعظ کاشفی،۱۳۵۶: ۱/۳۴). از آن پس بخارا مرکز تعلیمی برای تصوف سنت­گرای سلسله­ای بود که در طول تاریخ تصوف به نام خواجگان شهرت داشت و در برهه­هایی از تاریخ خود متناسب نام بزرگانی چون بهاءالدین نقشبند و عبدالله احرار با عناوینی چون نقشبندیه و احراریه نیز شهرت گرفت درباره طریقه­ی نقشبندیه در فصل پنجم به صورت مفصل بحث خواهد شد.
۴-۱۲- طریقه­های دیگر صوفیه در آسیای مرکزی
در طی صدها سال رقابت طریقه­های گوناگون صوفیه برای گسترش نفوذ خود در آسیای مرکزی، به نظر می رسد که همواره سه طریقه­ی کبرویه، خواجگان یا نقشبندیه و یسویه که همگی از این منطقه برخاسته­اند، موفق­ترین طریقه­ها در منطقه بوده ­اند صرف نظر از حوزه نفوذ این طریقت­های سه گانه در بیرون آسیای مرکزی، توجّه به این وضعیت که پس از قرن­ها رقابت، طریقه کبرویه بیشتر در خوارزم، طریقه نقشبندیه بیشتر در ماوراءالنهر و طریقه یسویه بیشتر در منطقه­ خانات شرقی قزاق و خوقند رواج داشته، نشان از آن دارد که هر یک از این طریقه­ها، در موطن بنیان­گذارانشان از توفیق پایدارتری برخودار بوده ­اند(پاکتچی،۵۴۱:۱۳۹۲).
تنها منطقه­ای از آسیای مرکزی که چنین وابستگیی به یکی از طریقت­های سه گانه احساس نمی­کرده و خود را در قبول طریقه­ها، آزاد از خاستگاه آنها می­انگاشته، منطقه­ فرغانه و چاچ در شرق ماوراءالنهر است که در منطقه­ آسیای مرکزی، از نظر پذیرش برای طریقه­های متنوع وضعیتی استثنایی داشته است. در طی سده­های میانه هجری، دو طریقه­ی چشتیه و زینبیه دست کم برای دوره­ای در آسیای مرکزی پایگاهی یافته­اند، امّا تنها طریقه­ی غیر بومی که در سده­های اخیر در منطقه­ آسیای مرکزی رقیب سه طریقه­ی اصلی بود، طریقه­ی قادریه است. درباره اویسیه که شیوخی چون شیخ یحیی بخاری(د۴۸۰ق) و شیخ عبّاس خوارزمی(د۶۱۲ق) در دوره­ پیش از جغتایی به آن منتسب بوده ­اند، گزارش روشنی درباره حضور آنان در عصر جغتایی و پس از آن شناخته نشده است، امّا این نکته خود درخور توجّه است که مؤلف تذکره بغراخانی، که خود در سده­ی دهم هجری می­زیسته، نقش ماوراءالنهر را در طریقه­ی اویسیه مورد عنایت خاص خود قرار داده است(همان:۵۴۲).
۴-۱۲-۱- طریقه قادریه در آسیای مرکزی
قادریه یکی از مشهورترین و رایج­ترین طریقه­های صوفیه در جهان اسلام است که نام خود را از عبدالقادر گیلانی، بنیان­گذار آن گرفته است. عبدالقادر گیلانی(د۵۶۱ق) که عالمی حنبلی مذهب است، در رأس مدرسه­ای حنبلی در بغداد و نیز مؤسس رباطی در همانجا بوده است. ریاست مدرسه و رباط عبدالقادر تا زمان استیلای مغولان بر بغداد به طور موروثی در میان فرزندان او قرار داشت که در واقع جانشینان او در مقام ارشاد نیز بوده ­اند(بنیگسن و ویمبوش،۵۸:۱۳۷۶). از این میان بخصوص باید از پسرش عبدالوهاب(۵۵۲- ۵۹۳ق) و سپس پسر وی عبدالسلام(د۶۱۱ق) یاد آورد. مدرسه و رباط عبدالقادر در جریان حمله­ی مغول به بغداد تخریب شد و رونق خود را از دست داد. تبلیغ طریقه شیخ عبدالقادر ظاهراً از زمان حیات وی آغاز گشت و به زودی گروندگانی از یمن، حجاز، شام، مصر و مغرب یافت. این طریقه در شرق جهان اسلام نیز زمینه­هایی برای گسترش یافت و دامنه­ نفوذ آن تا بخش­هایی از غرب ایران، آسیای صغیر، افغانستان و هند گسترش یافت. برخی را گمان بر آن است که از همان عصر حیات عبدالقادر، تعالیم این طریقه از طریق بازرگانانی که به حوزه اتل (ولگا) و ماوراءالنهر، بخصوص منطقه­ فرغانه راه یافته است(پاکتچی،۵۴۲:۱۳۹۲).
به هر حال اسناد روشنی درباره آغاز رواج طریقه در آسیای مرکزی ارائه نشده است. گویا در سده­های ششم- هشتم ق با گسترش طریقه یسویه در منطقه اتل، طریقه قادریه در این منطقه روی به اضمحلال نهاد و در ماوراءالنهر نیز از سده­ی نهم ق تحت­الشعاع تبلیغات نقشبندیه قرار گرفت و به حوزه نفوذ کوچکی در منطقه فرغانه محدود گشت(بنیگسن و ویمبوش،۱۳۷۶: ۲۲-۵۱). نفوذ بسیار محدود شاخه­ ویس حاجی از طریقه قادریه به مناطق تبعیدی نشین قزاقستان و احتمالاً قرقیزستان، به اواسط قرن بیستم میلادی باز می­گردد و سابقه­ای در سده­های پیشین ندارد.
۴-۱۲-۲- طریقه چشتیه در آسیای مرکزی
نخستین گزارش­های برجای مانده از نفوذ چشتیه در آسیای مرکزی، یادداشت­هایی است که از ترویج طریقه چشتیه در منطقه فرغانه توسط معین­الدین سکزی سخن آورده است. معین­الدین سکزی(د۶۳۳ق) شخصیتی نامدار در سلسله شیوخ چشتیه است که این طریقه نام خود را از شهرت او گرفته است(رازی،بی تا: ۳/۴۴). وی ظاهراً اصلی سیستانی داشت و خاستگاهش از چشت از توابع هرات بود. وی چندی برای تحصیل در بخارا و سمرقند به سر برد و بعدها به محفل خواجه عثمان هارون از مشایخ چشتیه راه یافت؛ مدّت بیست سال در ملازمت او بود و سپس سفرهای ارشادی به نقاط مختلف ایران، عراق و شام داشت. سفر تبلیغی او به منطقه فرغانه نیز در شمار همین سفرها بوده است. وی سرانجام به هند بازگشت و در شهر اجمیر اقامت یافت. تعلیم او در آن منطقه با استقبالی درخور مواجه بود و توانست پایه­ای مستحکم برای دوام طریقه چشتیه در آن دیار باشد(هدایت،۱۲۵:۱۳۴۴).