شادروان سید محمد تقی مصطفوی، باستان شناس، آثار و ابنیه ی تاریخی اشکانیان را در ایران محدود و انگشت شمار به حساب می آورند. وی بر این عقیده است که تنها اثر منحصر به فردی که از دوران اشکانیان در ایران به جا مانده است، همین اثر آتشکده ی میل اژده های ممسنی می باشد.
بنای میل اژده های اشکانی در سال ۱۳۷۹ شمسی مورد مرمت میراث فرهنگی فارس قرار گرفت. شیوه ی به کار بردن سنگ های جدید و طرز چیدن آن ها در پیکره ی بنا که در بین دو سنگ فاصله ایجاد کرده و عدم جزم آن ها و پوشانیدن فاصله ها به وسیله ی سیمان، خود صورت نامأنوسی می باشد که با روح بنا مطابقت ندارد.
اثر میل اژده ها در تاریخ ۲۰/۳/۱۳۲۱ طی شماره ی ۳۵۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۴- ۳- ۷- ۵- چهار بازار میل اژدها
به فاصله ی ۲۰۰ متری شمال شرقی برج میل اژدها و چند متری شرق سرچشمه ی دیمه ی میل، اثری مدفون در خاک وجود دارد که به نام چهار بازار مشهور است. این نقطه با اثر میل اژدهای اشکانی در ارتباط بوده و گویا محل شهری بوده است که طی دوران های تاریخی استقرار داشته و بر اثر گذشت زمان یا تخریب یا به وسیله ی هجوم دشمن رو به نابودی گراییده است. در این کهنه شهر گه گاه اشیاء سنگی و آجر از دل خاک بیرون می آید. احتمال دارد که شهر چهار بازار منطقه بکش با شهر چهار بازار تل اسپید واقع در بخش رستم یک مربوط به یک زمان و یک دوره بوده باشند. براساس پژوهش های علمی پرفسور ارنست هرتسفلد آلمانی بر روی شهر ویران شده ی چهار بازار تل اسپید ممسنی این مکان یکی از شهرهای مهم عیلامی بوده که قدمت آن به ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ سال پیش از میلاد بر می گردد(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴: ۱۷۶).
۴- ۳- ۷- ۶- شهر چهار بازار تل اسپید رستم
شهر ویران و اطلال چهار بازار تل اسپید ممسنی در حدود ۵ کیلومتری غرب شهر مصیری مرکز بخش رستم و در شمال روستای تل اسپید فعلی قرار گرفته است، طول این کهنه شهر در حدود ۸۰۰ متر و عرض آن در حدود ۵۰۰ متر می باشد. مخروبه های چهار بازار در سال ۱۳۰۳ شمسی به وسیله ی پروفسر ارنست هرتسفلد آلمانی مورد کاوش علمی باستان شناسان قرار گرفت و قدمت تاریخی آن ۱۵۰۰- ۱۰۰۰ پیش از میلاد برآورد گردید.
شهر چهار بازار یکی از شهرهای مهم عیلامی بوده که به وسیله ی(سنا خریب) پادشاه آشور منهدم گردید و سکنه ی آن از دم تیغ گذرانیده شد. هرتسفلد در شهر چهار بازار تل اسپید که مشرف به نقش کورنگون می باشد، یک دیوار آجری که نام پادشاه عیلامی(شتروک نهونته) بر آن کتیبه نوشته شده بود کشف نموده و تاریخ آن را متعلق به ۱۲۰۰ سال پیش از میلاد بر آورد نمود.
اثر چهار بازار از طرف شمال به جاده ی آسفالته ی شیراز – اهواز و روستای گوراب، از طرف جنوب به روستای تل اسپید، از طرف غرب به بابامیدان و از طرف شرق به تپه ی کوشکک محدود می گردد(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴:۱۷۷).
۴- ۳- ۷- ۷-کتیبه ی سنگی تل اسپید
این کتیبه ی سنگی که طول آن ۵۵ سانتیمتر و عرض آن ۴۷ سانتیمتر می باشد، در سال ۱۳۷۱ شمسی در خانه ای از روستای تل اسپید در بخش رستم یک ممسنی در حالی که غریبانه آن را زیر بشکه ی آبی قرار داده بودند به وسیله ی اداره ی میراث فرهنگی شهرستان ممسنی کشف گردید و جهت قرائت به اداره ی کل میراث فرهنگی فارس انتقال داده شد. گوشه ی چپ کتیبه را فرد یابنده شکسته و آن را در بدنه ی دیوار واحد مسکونی خود به کار برده است.
این کتیبه در سال ۱۹۸۶ میلادی (۱۳۶۵ خورشیدی) به وسیله ی (شرو) دانشمند آلمانی خوانده شد ولی ترجمه ی فارسی آن به دست ما نرسیده است.
خانم فرنگیس درویشی که از اساتید مسلم فرهنگ و زبان های باستانی می باشند، کتیبه ی تل اسپید ممسنی را مورد مطالعه و به شرح زیر درباره ی آن اظهار نظر فرموده اند.
(… کتیبه های سنگ مزار همگی به خط پهلوی، کتابی یا متصل هستند و بیشتر آن ها متعلق به اوایل دوران اسلامی یعنی قرون اول تا سوم هجری قمری می باشند. کتیبه ی تل اسپید ممسنی نیز یکی از نمونه های سنگ مزار است که حاوی خط پهلوی ساسانی می باشد)
در حال حاضر این کتیبه دارای ۷ سطر است و احتمال دارد که از اول ۸ سطر بوده باشد که سطر اول و قسمت اعظم سطر دوم و بخشی از قسمت چپ سطر سوم این کتیبه از بین رفته است. تاریخ نقر کتیبه ی تل اسپید ممسنی برابر با سال ۷۶ یزدگردی و معادل با ۷۰۷ میلادی (۸۶ هجری شمسی)می باشد(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴: ۱۷۷).
۴- ۳- ۷- ۸- اثر ساسانی قندیل
به فاصله ی ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر نورآباد، مرکز ممسنی و به فاصله ی ۳۰ کیلومتری شمال غربی(قائمیه) و در فاصله ی ۲۰ کیلومتری شمال غربی شهر تاریخی بی شاپور کازرون و در یک کیلومتری غرب روستای قندیل اثر منحصر به فردی به نام نقش قندیل بر روی یک سنگ جسیم که بر روی لبه ی نهر فصلی قرار دارد تعبیه شده است. در این اثر سه تصویر برجسته و در خور تعمق که با ظرافت خاص بر روی صفحه ی صیقل خورده ی سنگ مزبور کنده کاری شده، جلب توجه می نماید. این اثر تاریخی مربوط به دوران ساسانی و نمادی از ازدواج شاپور با ملکه ی آذر آناهیتا را در حضور موبد موبدان نشان می دهد.
به فاصله ی یکصد کیلومتری شرق نقش، یک آب انبار بزرگ به طول ۱۲ و عرض ۱۰ متر و عمق ۳ متر با سنگ و ساروج ساخته شده است که هم این آب انبار و هم اثرهای پایین دست آب انبار، همه مرتبط با نقش قندیل می باشند. اطراف نقش را کوه، دره و درختان کوهستانی فرا گرفته است.
این نقش برجسته عالی، بدون محافظ و بی درب و پیکر در فضایی باز فرو افتاده و آن چنان از طریق سنگ پرانی چوپانان و افراد ناآگاه، صدمه دیده است که جایی از آن را نخواهی یافت که از ضربات سنگ در امان مانده باشد. این نقوش عالی که سند هویت ما را رقم می زند باید مورد محافظت قرار گیرد تا از نابودی آن جلوگیری شود و سزاوار نیست که این چنین مورد بی مهری قرار گیرد(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴: ۱۸۲).
۴- ۳- ۷- ۹- نقش برجسته ی سراب بهرام
در هفت کیلومتری شرق شهر نورآباد، مرکز ممسنی، در دامنه ی کوهی و رو به جنوب، محوطه ی زیبا و مصفایی که مملو از آب چشمه سارهای جوشنده و درختان مورد می باشد، نقش بهرام دوم پادشاه ساسانی بر بدنه ی کوه بهرام حجاری و تعبیه شده است. طول این نقش برجسته ۸۵/۳ متر و ارتفاع آن ۹۰/۲ متر می باشد. برطبق کاوش های علمی باستان شناسان، پروفسور گیرشمن فرانسوی، پروفسور ارنست هرتسفلد آلمانی و دکتر لویی واندانبرگ بلژیکی این نقش مربوط به بهرام دوم شاه ساسانی بوده که نظیر آن را هم می توان در نقش رستم مرودشت، گویم(غرب شیراز)، تنگ چوگان و سر مشهد کازرون مشاهده کرد. در این نقش، بهرام دوم با اقتدار و روبه رو بر روی تختی نشسته و در هر جانب او دو نفر از بزرگان ساسانی به حالت احترام ایستاده اند و انگشت سبابه ی خود را به عنوان احترام و تعظیم به طور خمیده، رو به بالا نگاه داشته اند.
حالت مردان ایستاده با انگشت خمیده رو به بالا آن هم در یک انگشت دست، در نقش (اشکفت سلمان) و (کول فره) و (کوباد) و برد نبشته ی (ایذه) و در روی مهرهای دوران ساسانی و بر نگین انگشترها و در آثار دوره های مختلف ایلامی، الیمایی، اشکانی و ساسانی هم دیده می شوند. در پایین دست نقش برجسته و در دو بر جاده ی آسفالته ی سراب بهرام به نورآباد تعدادی اثر مدفون در خاک موجود است که مرتبط با نقش سراب بهرام می باشند.
با توجه به اینکه در مذهب زرتشتی ساسانی آب یکی از چهار عنصر مقدس به شمار می رفت و دارای ایزدی به نام آناهیتا بود، غالب نقش برجسته های شاهان ساسانی در کنار چشمه سارهای روان و نهرهای جاری تعبیه می شدند که این امر خود سمبلی از بزرگ داشت و تکریم به این عنصر مقدس و حیاتی بوده است.
این نقش در کنار روستای سراب بهرام و یکصد متری جاده ی آسفالته ی سراب بهرام به نورآباد قرار دارد و از طرف شمال به کوه بهرام و از طرف جنوب به جاده ی آسفالته ی شیراز - اهواز و پاسگاه انتظامی سراب بهرام و از طرف شرق به زمین های کشاورزی و جنگل درختان مورد و کوه و از طرف غرب به روستای سراب بهرام محدود می گردد. این نقش در هفت کیلومتری شرق شهر نورآباد، مرکز ممسنی قرار دارد.
به علت عدم مرمت و بازسازی این اثر، هم اکنون رو به نابودی است و اگر چاره اندیشی در بازسازی آن انجام نپذیرد، فنای آن را شاهد خواهیم بود. بیشترین ضربه ای که بر پیکره ی این نقش برجسته وارد آمده، بروز عوامل جوی از قبیل سرما، گرما و عمل فرسایش و نفوذ آب در پشت اثر بوده که به تدریج ظاهر گشته و در خرابی نقش صحه گذاشته است. تخریب انسان در مورد این نقش در درجه ی دوم و بعد از عوامل جوی قرار می گیرد.
نقش برجسته ی سراب بهرام در تاریخ ۱۲/۱۲/۱۳۱۵ طی شماره ی ۲۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است(حبیبی فهلیانی،۱۳۸۴: ۱۸۴).
۴- ۳- ۷- ۱۰- اثر های باستانی هرایرز یا هررز
منطقه ی هرایرز به فاصله ی ۱۰ کیلومتری شرق شهر نورآباد، مرکز ممسنی قرار دارد. در این نقطه رودخانه ی فصلی دروغ زن که از کوه های سراب رود سرچشمه می گیرد، می گذرد. جاده ی آسفالته ی شیراز – اهواز در حدود دو کیلومتری جنوب این ناحیه عبور می کند. اثرهای باستانی این منطقه شامل تعدادی آسیاب آبی و کاروان سرا یا شیخ حاجی محمد می باشد.
۴- ۳- ۷- ۱۱- آثار باستانی روستای فهلیان
در فاصله ی ۵۰۰ متری جنوب و جنوب شرقی و جنوب غربی روستای کنونی فهلیان هفت اثر باستانی از دوران های پیش از اسلام و بعد از اسلام به جا مانده اند. این آثار به شرح زیر است:
الف)کتیبه ی زرد لاجی فهلیان.
ب)حمام های تاریخی فهلیان.
حمام فهلیان در تاریخ ۲۸/۱۲/۱۳۷۹ شمسی طی شماره ی ۳۴۲۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
پ) آسیاب های آبی تاریخی فهلیان.
ت) پل روگذر آب(دره سواره).
ج) دخمه ی حجاری شده ی فهلیان (استودان).
استودان ها ، دخمه هایی بودند که در سنت و کیش زرتشتیان، برای مدت معینی مردگان را در آن ها قرار می دادند تا پرندگان و لاشخوران از گوشت و پوست اجساد تغذیه نمایند و سپس استخوان های بدون گوشت و پوست را جمع آوری و در قبرستان دفن می کردند(هرتسفلد،۱۳۵۵: ۷۴) و به اعتقاد آن ها این آیین دو جنبه را در برداشت. یکی این که این امر ثواب محسوب می گردید و دیگر این که خاک آلوده نمی شد، چون خاک از نظر کیش زرتشتی یکی از عناصر اربعه ی مقدس به شمار میرفت و آلوده کردن آن گناهی بزرگ به حساب می آمد و بر همین اصل احترام خاصی برای این پدیده خلقت و حیاتی که همه ی زندگی انسان ها وابسته به آن بوده است، قائل بودند.

دخمه ی باستانی فهلیان که بر کمرکش کوه پوزه ی آب تپ تپوی فهلیان حجاری و تعبیه شده است، بدون شک یا متعلق به مادها و یا هخامنشیان و یا اشکانیان است که برای امرای محلی و مردان بانفوذ حکومت نشین فهلیان تعبیه شده است. این اثر به شکل مکعب مستطیل است و در دل صخره ی پوزه ی آب تپ تپوی فهلیان تعبیه گردیده است. عرض این دخمه دو متر و طول آن ۵/۲ متر و عمق آن در حدود ۵/۱ متر می باشد(اقتداری،۱۳۵۶: ۵۹۵).
اثر های تاریخی فوق همه در یک محدوده و در جنوب روستای فعلی فهلیان قرار دارند و از طرف شمال به روستای فهلیان و روستای چاهکی و از طرف جنوب به ارتفاعات تخته سری و زرد لاجی و تنگ ناپا و تامرادی و از طرف شرق به گرکهک و زمین های دیم کاری بلوط مال خان و از طرف غرب به امام زاده شهداء، امام زاده سید محمود احمد و گله دانی های فهلیان محدود می گردند.
چ) غارهای تاریخی فهلیان
۴- ۳- ۷- ۱۲- قلعه سفید ممسنی
یکی از قلاع معروف فارس بوده است که قدمت تاریخی آن به پیش از دوران هخامنشیان پا فراتر می گذارد. این قلعه در نیمه دوم قرن پنجم هجری (۴۳۷) یکی از قلاع معروف باطنیان (پیروان حسن صباح) بود و تا سال ۶۵۳ به قوت خو باقی ماند و در سال ۶۵۴ هجری به دست هلاکو خان مغول ویران گشت و به اقتدار ۱۷۷ ساله ی اسماعیلیان در این منطقه خاتمه داده شد. امیر تیمور گورکانی در سال ۷۵۹ هجری قمری به قلعه سفید یورش برد و پس از خرابی قلعه کلیه ی درختان میوه ی آن را هم نابود کرد. بعضی از محققین بر این باورند که قلعه سفید همان قلعه ای است که فردوسی در شاهنامه از آن نام برده و گفته است:
(… دژی بود کش خواندندی سپید بدان دژ بد ایرانیان را امید)
طول قلعه سپید (در فراز آن) در حدود ۳ کیلومتر و عرض آن در حدود ۵/۱ کیلومتر می باشد. بر فراز این قلعه، دشت هایی محدود و نسبتاً همواری وجود دارد. در چهار اطراف قلعه سپید، ساختمان هایی از عهد قدیم و با مصالح سنگ و گچ و ساروج ساخته شده اند که بعضی از پیکره های این بناها هنوز سالم مانده اند. قبور زیادی که گویا متعلق به گبریان زرتشتی و مسلمانان می باشد، بر فراز قلعه جلب نظر می نمایند که بعضی از آن ها به وسیله ی افراد غیر مجاز جهت کشف عتیقه حفاری شده اند. زندان مخوف قلعه سپید در وسط یک پرتگاه هزار متری قرار دارد. راهی که منتهی به این زندان می گردد، آن قدر صعب و دشوار است که همه کس نمی توانند از آن بگذرد و خود را به زندان برساند.
جای شگفتی است که بر فراز این کوه که به هیچ نقطه اتصال نیست، چشمه ها می جوشند و سرازیر می شوند.
غالب جغرافی نویسان اسلامی از جمله: ابن حوقل در کتاب(صوره الارض)، مقدسی در کتاب(احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم)، استخری در کتاب(مسالک الممالک)، ابن بلخی در کتاب(فارس نامه ی ابن بلخی) و حمدالله مستوفی در کتاب(تاریخ و جغرافیای نزهه القلوب) از این قلعه ی باستانی نام برده اند و آن را ستوده اند.
این قلعه به فاصله ی ۱۵ کیلومتری شمال شهر نورآباد، مرکز ممسنی و به فاصله ی ۷ کیلومتری شرق روستای مورکی قرار دارد.
قلعه سفید در تاریخ ۱۲/۱۱/۱۳۸۱ طی شماره ی ۷۲۱۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۴- ۳- ۷- ۱۳- خفرک یا شهر خفر
این شهر باستانی کوچک که هم اکنون در هم ریخته و اطلال گردیده است به فاصله ی ۵۰۰ متری شمال شرقی شهر کنونی مصیری مرکز بخش رستم قرار دارد، طول این اثر در حدود ۳۰۰ متر و عرض آن در حدود ۲۰۰ متر می باشد، چشمه ی خفرک در قسمت غرب این بنای تاریخی جریان دارد و در گذشته ی دور، آب آشامیدنی این شهر را تأمین می نموده است. گمان می رود که شهر خفرک همان شهر آسمان بوده که مقدسی در قرن چهارم، در کتاب احسن التقاسیم فی معرفت الاقالیم خود از آن نام برده و گفته است که این شهر در یک منزلی نوبندگان واقع است. در غرب این اثر باستانی، یک جدول آبی قدیمه که اغلب با سنگ و ساروج ساخته شده و از تونل های صخره ای عبور داده شده جلب توجه می نماید. سرچشمه ی این جدول احتمالاً از مسافتی بعید، یعنی در نزدیکی دو رویه، در نقطه ای که آب شور و شیرین رودخانه ی فهلیان یکی می شود برداشته می شده و پس از عبور از شمال آب پخشان و گذر از پوزه ی اوریزخون و عیداللهی و شاه جهان احمد در کنار شهر تشگه و خفرک گذشته و با پیمودن پوزه ی کجابشکنی و تپه ی بیکسی و باباگورین از یخه ی سنگر، مرز بین رستم یک و دو عبور داده می شده تا به منطقه ی دو برسد.
منطقه ی باستانی خفرک در تاریخ ۱۲/۱۱/۱۳۸۱ طی شماره ی ۷۲۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
۴- ۳- ۸- شهرها و مراکز دیوانی و منزلگاه های ممسنی
در دوران هخامنشیان سرزمین پهناور ممسنی آنچنان آباد بود که در هر نقطه مساعد آن دارای شهر، مرکز دیوانی و منزل گاه های مهم بود.
از میان پنج هزار مهر و لوح های گل نبشته های بارو و خزانه ی تخت جمشید که طی کاوش های علمی باستان شناسان کشف گردیدند و مطالب آن ها در دو کتاب، شادروان جورج کامرون و ریچارد هلک به نام های persepolis Tresury Tablets و persepolis Fortification Tablets در سال ۱۹۴۸ میلادی (۱۳۲۷خورشیدی) و ۱۹۶۹ میلادی (۱۳۴۸شمسی) در موسسه انتشاراتی شرق شناسی دانشگاه شیکاگو به چاپ رسیدند، نام چهارده شهر، مرکز دیوانی، منزل گاه و آبادی های آباد اقصی نقاط شهرستان ممسنی در این لوح های گل نبشته نام برده شده است که از نظر تاریخی حائز اهمیت است(ارفعی،۱۳۷۸: ۶۵).