مبانی نظری تحقیق
۲-۱ مقدمه
اصطلاح گردشگری در اوایل قرن نوزدهم باب شد. اولین شکل گردشگری به صورت مسافرت زائران به مکان­های مقدسی بوده است(Beeton, 2006P, 13). همچنین امروزه گردشگری در دنیا، یکی از منابع مهم درآمدزایی و در عین حال از عوامل مؤثر در تبادلات فرهنگی بین کشورهاست(کاظمی، ۱۳۸۶: ۱).گردشگری در عصر حاضر، به عنوان صنعت بدون دود، توانمندی­ها و طرفداران بسیاری دارد. رشد قابل توجه و چشمگیر گردشگری در پنجاه سال گذشته، اهمیت فراوان اقتصادی و اجتماعی این پدیده است(کاظمی، ۱۳۸۵). امروزه صنعت گردشگری در دنیا یکی از منابع مهم درآمد ملی محسوب گردیده و فعالیت­های مربوط به آن از اشتغال آفرین­ترین صنایع به حساب می ­آید؛ به گونه ­ای که در ازای هریک میلیون دلار درآمد تولید شده در این صنعت،۲۰۰۰۰ شغل جدید ایجاد می­گردد(فرزین، ۱۳۸۳). در حال حاضر تا حد زیادی این ادعا به اثبات رسیده است. گردشگری در سراسر دنیا در سال­های اخیر، بویژه در کشورهای در حال توسعه که شکل دیگر اقتصادی مانند تولید و استخراج منابع طبیعی به صرفه نیست بسیار مورد توجه قرار گرفته است. یکی از مهم­ترین دلایل توجه دولت­ها به این صنعت، اثرات اقتصادی آن در توسعه و رشد ملی می­باشد. این صنعت ضمن ایجاد یک رشته فعالیت­های جدید در جامعه، موجب فعال شدن سایر بخش­های اقتصادی نیز می­ شود و می ­تواند در برقراری موازنه ارزی نیز اثرات سازنده­ای داشته باشد. از این­رو بسیاری از کشورها، این صنعت پویا را به عنوان منبع اصلی درآمد، اشتغال­زایی، رشد بخش خصوصی و توسعه ساختار زیربنایی می­دانند(لی، ۱۳۸۷: ۵۶). صنعت گردشگری به حدی از رشد رسیده که فعالیت های گردشگری به عنوان بخش چهارم فعالیت­های انسان پس از کشاورزی، صنعت و خدمات محسوب می­گردد و کارشناسان پیش بینی می­ کنند به عنوان سودآورترین صنعت جهان درآید؛ به طوریکه از آن به عنوان صادرات نامرئی که مرکز اقتصادی آن در شهرها هست نام می­برد(موحد، ۱۳۸۱).
در طی ۶۰ سال اخیر، گردشگری از رشد پیوسته­ای برخوردار بوده است، به طوری که به یکی از بخش های اقتصادی با سرعت رشد بالا در جهان تبدیل شده است. در طی سال­های ۱۹۵۰-۲۰۰۵ ،گردشگری بین المللی با نرخ رشد سالانه ۵/۶ درصد، از ۲۵ میلیون گردشگر در سال ۱۹۵۰ به ۸۰۶ میلیون در سال ۲۰۰۵ افزایش یافت. بر اساس پیش بینی­های رسمی سازمان جهانی گردشگری(UN WTO) تا سال ۲۰۲۰، تعداد گردشگر ورودی در سطح جهان به ۵/۱ میلیارد نفر خواهد رسید .(UN WTO,2006)
۲-۲ واژه گردشگری
واژه گردشگری معادل کلمه لاتین”Tourism” است که بر گرفته از لغت “Tour” فرانسوی است به معنای چرخش، طی کردن و سیر کردن است و در اوایل قرن نوزدهم میلادی، کلمه گردشگر(tourist) برای اولین بار به اشراف زادگان و نجیب زادگان فرانسوی اطلاق گردید که قبل از آنها بعدها سیاح و جهانگرد شناخته شدند، بسیار پیش­تر تجربه­ها وسفرهای طولانی­تری داشتند که انگیزه­هایشان مسائل علمی، اکتشافی و مالی بود. در متون فارسی، معادل­های گوناگونی برای واژه Tourism آمده است. مانند گردشگری، جهانگردی، سیاحت، تفریح حتی ایران گردی. بنابراین یافتن لغتی مناسب و جایگزین کلمه گردشگری در زبان فارسی باید با ملاحظه چهار رکن اساسی صورت گیرد: ۱- گردشگر؛ ۲- مشاغل ارائه دهنده کالا و خدمات به گردشگرها؛ ۳- سیاست­گزاری جوامع میزبان؛ ۴- جامعه میزبان. با درنظر گرفتن این ارکان و اصطلاحات و لغات به کار رفته به نظر می­رسد بهترین گزینه ممکن در این راستا واژه گردشگری است، و هرچند به کار گیری واژه گردشگری نیز مناسب به نظر می رسد (حیدری، ۱۳۸۷: ۱۰).

۲-۳ تعاریف و مفاهیم گردشگری
شاید نخستین و مهمترین موضوع در مطالعه صنعت گردشگری، چیستی، ماهیت، و در نهایت تعریف آن است که به سبب گسترش عوامل و زمینه ­های مؤثر در این صنعت این امر با چالش­های عمده مواجه شده است (رحیمی، ۱۳۸۷: ۱۲).
در سال ۱۹۹۱ سازمان جهانی گردشگری در کنفرانس بین المللی درباره مسافرت و آمارهای جهانگردی در اتاوای کانادا واژگان گردشگری را مطرح و تعریف کردند: گردشگری کاری است که فرد در مسافرت و در مکانی خارج از محیط عادی خود انجام می دهد، این مسافرت بیش از یکسال طول نمی کشدو هدف، تجارت یا فعالیت های دیگر است (موحد،۱۳۸۱،۳۱).
در فرهنگ لغت فارسی، گردشگری را چنین تعریف کرده ­اند: در اقطار عالم سفر کردن و شناخت، مسافرت برای تفریح و سرگرمی و سفری که در آن مسافر به مقصد می رود و سپس به محل سکونت خود باز می­گردد( الوانی و دهدشتی، ۱۳۷۳: ۱۸). بنابراین ویژگی اصلی گردشگری این است در درجه اول به سفر اطلاق می­ شود که دور از خانه یا محل کار است، دوم اقامت کوتاه مدتی است که گاهی ممکن است بدون توقف شبانه باشد (شهیدی و همکاران، ۱۳۸۸: ۱۰۱). به اعتقاد لیپر حرفه گردشگری دارای پنج عنصر مشتمل بر انسان متحرک، منطقه تولید، منطقه انتقال، منطقه مقصد و صنعت گردشگری است (کاظمی و همکاران، ۱۳۸۷: ۹۴). به لحاظ زیست محیطی نیز گردشگری می ­تواند مزایای حفاظتی، علمی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی برای صنعت گردشگری، اجتماع محلی و منابع طبیعی داشته باشد .(Reid, 2003, Wight, 1994p 339)
۲-۴ گردشگر
گردشگر مسافری است که برای مدتی بیش از یک شب و کمتر از یک سال به منظور تفریح، تجارت، دیدار اقوام و آشنایان و مقاصد دیگر در مکانی دور از محیط معمولی خود اقامت می کند(لومسدن، ۱۳۸۰، ۲۲). گردشگری از بعد تقاضا به سه شکل صورت می گیرد:

1. 1. گردشگران داخلی، به ساکنان یک کشور که فقط داخل ان کشور مسافرت می کنند اطلاق می گردد.

1. 1. گردشگران خارجی به افرادی که ساکن یک کشور نیستند و به آن مسافرت می کنند اطلاق می شود.

1. 1. گردشگری خارجی به افراد ساکن یک کشور که به خارج از آن کشور مسافرت می کنند گفته می شود.

­­ افرادی مانند پیله­وران، مهاجران موقت، مهاجران دائم، چادرنشین ها، مسافران عبوری، نیروهای مسلح و کارکنان در حال مأموریت دولت، در آمار گردشگری لحاظ نمی شوند(داس ویل، ۱۳۷۸، ۲۵-۲۳).
۲-۵ برنامه ریزی گردشگری
پیرامون برنامه ریزی گردشگری در شهرها قبل از هرگونه برنامه ریزی، ضروری است که سیاست گذاری­های گردشگری شهری، در راستای سیاست­های منطقه­ای و ملی کشور تدوین شوند. این سیاست گذاری­ها رهنمون کلی بخش دولتی در مورد دلایل توسعه گردشگری و نحوه سرمایه ­گذاری بخشی برای برنامه­ ریزی گردشگری است. سیاست گذاری در سطح شهرها، می­توان توسط مدیران شهری و مشارکت مردم محلی، با تأکید بر ارزش­های مذهبی و موازین توسعه پایدار تدوین گردد(بوچانی، ۱۳۸۳: ۴۷). توسعه این صنعت فرایند پیچیده­ای است که عوامل بین المللی و ملی و گروه ­های درگیر با سیاست دولت، برنامه­ ریزان و قانون گذاران را در بر می گیرد(Tefler, 2008: 80).
۲-۶ صنعت گردشگری
صنعت گردشگری آمیزه­ای از فعالیت­های مختلف است که به صورت زنجیره ای در جهت خدمت رسانی به گردشگران انجام می­گیرد. بنابراین گردشگری شامل تمامی پدیده ­ها و روابط حاصل از تعامل گردشگران، عرضه کنندگان، و فروشندگان محصولات جهانگردی، دولت ها و جوامع میزبان در فرایند جذب و پذیرایی گردشگران می باشد(McIntosh, 1995, 9).
۲-۷ مناطق نمونه گردشگری
مناطق نمونه گردشگری به محدوده­ جغرافیایی اطلاق می­ شود که در آن، یک یا چند مجموعه ­ای از جاذبه­های تاریخی، طبیعی و فرهنگی وجود دارد و وجود آنها، انگیزه­ای برای سفر و اقامت گردشگران خواهد بود. به گفته­ای مناطق نمونه گردشگری منطقه یا مناطقی هستند که در جوار جاذبه­های تاریخی، فرهنگی، مذهبی، طبیعی قرار دارند که به منظور ارائه­ خدمات به گردشگران توسط بخش غیر دولتی تاسیس و اداره می­شوند (رنجبر دستانی؛ ۳۱:۱۳۹۰).
۲-۸ نگاهی به میراث فرهنگی و جاذبه­های گردشگری در ایران
فرهنگ و تاریخ سرزمین ایران از سابقه چند هزار ساله برخوردار است و کشور ما به لحاظ تاریخی_فرهنگی، از دیگر کشورها کاملا متمایز شده است. فراوانی آثار فرهنگی گذشتگان سبب شده است تا سرزمین ما با انباشت آثار فرهنگی روبرو شود. این فراوانی آثار فرهنگی امتیاز بسیار بزرگی است که بسیاری از کشورها از آن بی نصیب هستند. آثار به جا مانده از گذشتگان بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی ماست. این نکته که: «هنر نزد ایرانیان است و بس» یک حقیقت غیر قابل انکار است. ایرانیان مردمانی بی ریشه یا سست بنیان نیستند، بلکه مردمی با فرهنگ و هنر هستند که همواره از داشتن تاریخ و فرهنگ چند هزار ساله، به خود می­بالند و سالیان دراز مواد علمی، فرهنگی و هنری جامعه بشری را تولید کرده ­اند و هیچ­گاه از بحران­های فرهنگی که بیشتر فرهنگ­های جوان و سست پایه را می­گیرد، به خود باختگی و انفعال نرسیده­اند. بناهای تاریخی یه جای مانده از نسل­های گذشته، نشان از شیوه زندگی و فرهنگ گذشتگان این سرزمین دارد. این بناها نشان دهنده اوج هنر و ذوق ایرانیان هستند، که چشم جهانیان را به خود خیره کرده و با این­که در معرض هجوم و فرهنگ­های بیگانه بوده ­اند، هویت فرهنگی خود را از دست نداده­اند. سرزمین کهن ما از یک سو زمینه ­های فرهنگی غنی و متنوعی دارد و از سوی دیگر به علت قرار گرفتن در نقطه­ای ممتاز از کره خاکی، بیشتر شبیه به جزیره فرهنگی است. این سرزمین از نظر ادبیات و معماری، تاریخ پرباری داشته است و حکیمان و ادیبانی چون فردوسی، خیام، عطار،سعدی، مولوی و حافظ را در خود پرورش داده و آثار گران سنگ و منحصر به­ فرد آنان، بشر جویای حقیقت و زیبایی را نسل در نسل سیراب کرده است. این آثار برای میراث همیشگی ارزشمند بشریت باقی خواهند ماند.
با توجه به این­که ایران از نظر آثار تاریخی_فرهنگی در ردیف کهن­ترین تمدن­های جهان قرار دارد و نیز از تنوع آب و هوا و جاذبه­های طبیعی زیبا و متعدد برخوردار است، می ­تواند به­عنوان یکی از مهمترین مراکز جهانگردی دنیا به حساب ­آید و با فراهم ساختن زمینه ­های مناسب از آنها به بهترین شکل ممکن استفاده کند (قدیانی، ع، ۱۳۸۱).
۲-۹ اثرات اقتصادی توسعه گردشگری
در بسیاری از کشورهای جهان، گردشگری به عنوان یکی از بخش­های کلیدی و اصلی، برای توسعه وپیشرفت اقتصادی عمل کرده است. البته میزان تأثیر گردشگری در توسعه، با نظام حکومتی و جهت گیری آنها، ارتباط مستقیم دارد. آثار اقتصادی گردشگری، چندگانه است. مهم­ترین اثر آن، ایجاد اشتغال و درآمد است. نتایج تحقیقات متعدد، مؤید این است، که گردشگری به کاهش بیکاری و درآمد منتهی می­گردد(زاهدی، ۱۳۸۵: ۴۰). کشورها و جوامع به صورت فزاینده­ای به این حقیقت پی برده­اند، که برای بهبود وضع اقتصادی خود، باید ابتکار عمل به خرج داده و درصدد یافتن راه­های تازه­ای برآیند. اگرچه در نقاط مختلف دنیا شرایط متفاوت است، اما همواره گردشگری، عاملی برای پیشرفت اقتصادی بوده است. این صنعت، می ­تواند موجب تغییرات اقتصادی و اجتماعی شود.گردشگری از طریق تأثیر بر درآمد ملی، اشتغال، تغییر قیمت­ها و تراز بازرگانی ملی، اقتصاد کشور را تحت تأثیر قرار می­دهد(زاهدی، ۱۳۸۵: ۶۶). میزان این تأثیر، بستگی به نوع سرمایه ­گذاری و جایگاه این صنعت در اقتصاد ملی دارد. به عنوان مثال در صورتی که توسعه آن از طریق سرمایه خارجی صورت گیرد، سود حاصل از این سرمایه گذاری و پرداخت حق­الزحمه کارکنان خارجی مبالغ قابل توجهی ارز غیر ماندگار در کشور را شامل می­ شود، که به کشورهای دیگر انتقال می­یابد(جدول شماره ۱-۲)
جدول شماره(۲-۱): اثرات اقتصادی گردشگری