کف همی‌بینی و دریا نه عجب
تیره‌چشمیم و در آب روشنیم۲

۴ـ۱۴ـ اختلافات مذهبی از دیدگاه مولانا
یکی از مسائلی که از زمان ظهور انسان اولیه تا کنون راه حل خود را پیدا نکرده است مسئله­ اختلافات مذهبی و گوناگونی دین­هاست. مولانا در گرماگرم جنگ­های قومی و مذهبی و همچنین دوران جنگ­های صلیبی زندگی کرده است. اثرات این جنگ­های خانه­مان سوز این عارف وارسته را جگر خون می­کرد و همین درگیری­های بی پایان و بی­نتیجه بود، که باعث شکل­ گیری اندیشه­ های مولانا پیرامون اختلافات مذهبی شد تا از این طریق بتواند آتشی که از خرمن کینه و حسد جهل و بدگمانی بشر شعله­ور شده بود با آب صلح و دوستی، مهربانی و همدلی و معرفت و آشنایی، خاموش کند.
به نظر مولانا حقیقت یکی است و چون به حقیقتی واحد از دیدگاه­ های گوناگون نگریسته شود، صد رنگ و گوناگون می­نماید. مولوی گوهر دین­ها را واحد شمرده و همه آنها را منتهی به حق و حقیقت دانسته است. به عقیده­ی وی دشمنی­های مذهبی و تعصب­های ویران گری که به نام دین برانگیخته می‌شوند تماماً از آثار جهل و غفلت است.

از نظرگاه است‌ای مغز وجود

اختلاف مؤمن و گبر و جهود

مولانا می­گوید: از آن رو که عقل و ادراک بشری نسبت به حقیقت مطلق محدود است، آدمی نمی­تواند حقیقت را آن سان که هست بشناسد، بدین سبب اختلاف در تعبیر و تفسیر حقیقت امری طبعی و گریز ناپذیر است.

از نظرگه گفتشان شد مختلف
در کف هر کس اگر شمعی بودی

آن یکی دالش لقب داد این الف
اختلاف از گفتشان بیرون شدی^[۱۱۴]

این نظرگاه در اندیشه­ی مولانا به معنی علامت یا خود نشانه‌ای است که ریشه در حقیقت الهی دارد. نظرگاه یعنی چهره یا وجهه‌ی مشخصی است که توسط آن خداوند به هر کدام از اقوام نظر کرده است. به عبارت دیگر خداوند نزد هر قوم وجهه­ مشخصی دارد که آن‌ها تنها از طریق همان وجهه او را می­شناسند و پرستش می­ کنند. چنانکه خداوند در سوره بقره آیه ۲۴۸ می­فرماید: «برای هر قومی قبله­ای هست که خدا آن‌را قبله­ی آنان قرار داده است، پس در این باره کشمکش مکنید و در راه خیر از یکدیگر پیشی گیرید. هر جا که باشید خدا همه شما را در صحنه­ی قیامت گرد می ­آورد که خداوند به هر کاری تواناست.»

بنابراین مولانا می­گوید حال که دیدگاه­ های مختلف باعث به وجود آمدن تعبیر و برداشت­های مختلف از حقیقت می­ شود، پس این دیدگاه ­ها و برداشت­ها خالی از خطا نیست. هر تفسیری از حقیقت با نقص و کمال و حق و باطل آمیخته می­ شود از این رو حقیقت در انحصار هیچ کس و یا گروهی نیست.

این حقیقت دان نه حقند این همه
زان که بی حق باطلی ناید پدید
تا نباشد راست کی باشد دروغ
پس مگو جمله خیال است و ظلال

نی به کلی گمرهانند این همه
قلب را ابله به بوی زر خرید
آن دروغ از راست می‌گیرد فروغ
بی حقیقت نیست در عالم خیال^[۱۱۵]

مولانا در فیه ما فیه می­فرماید: «حق تعالی این نقاب‌ها را برای مصلحتی آفریده است که اگر جمال حق بی نقاب روی نماید ما طاقت آن نداریم و بهرمند نشویم. به واسطه­ این نقاب­ها مدد و منفعت می­گیریم. این آفتاب را می­بینی که در نور او می­روییم و می­بینیم و نیک را از بد تمیز می­دهیم و در او گرم می­شویم و درختان و باغ­ها مثمر می­شوند و میوه­های خام و ترش و تلخ در حرارت او پخته و شیرین می­گردند و معدن­های زر و نقره و لعل و یاقوت از تأثیر او ظاهر می­شوند. اگر این آفتاب که چندین منفعت می­دهد نزدیک‌تر آید، هیچ منفعت ندهد، بلکه جمله­ خلقان بسوزند و نمانند»
مولانا بشریت را برای رهایی از بحران شدید معنوی، روانی و اعتقادی به عشق و محبت ورزیدن توصیه می­ کند، زیرا تنها چیزی که انسان را در سیر تکاملی آن تقویت می­بخشد و باعث می­ شود تا بر انسان صفت­های ناقصه غالب نگردند محبت است. در اثر محبت ورزیدن کینه، بخل، حسد، عداوت و دیگر خصلت‌های رزیله از وجود انسان رفته رفته بیرون می‌شوند و آدم از راه خودشناسی به انسان کامل تبدیل می‌گردد: