بورکارت و مدلیک (۱۹۸۱) گردش گری را سفری موقتی و کوتاه معرفی می کنند که در آن گردش گر برای سیر و سیاحت به منطقه ای خارج از محل سکونت و کار خود می رود .
در تعریفی دیگر ، گردش گری به جابه جایی موقت مردم به مکانی خارج از محل زندگی و کار معمولی شان اطلاق شده است ، به طوری که مسافران در مدت اقامت در مقصد ، فعالیت هایی انجام می دهند و برای رفع نیازهای آن ها تسهیلات ویژه ای فراهم می شود . (Mathieson , 1982 , p 2)
رشد روزافزون و شتابنده صنعت گردش گری موجب شده که بسیاری ازصاحب نظران ، قرن بیستم را قرن گردش گری بنامند . به نظر متولیان امور گردش گری ، در پایان قرن بیست و یکم انقلابی در گردش گری رخ می دهد ؛ انقلابی که امواج آن در اقصی نقاط جهان اثرگذار خواهد بود . (سازمان جهانی گردش گری ، ۱۹۹۶ ، ص ۹)
اهمیت گردش گری به عنوان پدیده ای نوین ، ازابعاد مختلف اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی - فرهنگی و زیسـت محیطی قابـل بحـث و بررسـی است . (Rojeck , 1997 , p 12) با توجه به اوضاع کنونی صنعت گردش گری ، امروزه ادعای آنتونیو ساویگناک ، دبیر کل سازمان جهانی گردش گری در سال ۱۹۸۹ ، مبنی بر این که گردش گری در پایان قرن بیستم به صنعت شماره یک جهان تبدیل خواهد شد ( Gee , 1994 , p 16) تا حد زیادی به اثبات رسیده است .
بسیاری از نویسـندگان ، گردش گری را یک فرصت منحصر به فرد اقتصادی می دانند. (orbasli,2000,p3)
درسال های اخیر ، گردش گری منبع درآمد سرشار در تجارت جهانی و عنصر مهمی در بهبود و تنظیم موازنه بازرگانی و تراز پرداخت های بسیاری از کشورها شده است .
گردش گری در عصر حاضـر ، به عنوان صنعت بدون دود ، توان مندی ها و طـرف داران بسیاری دارد . رشـد قابل توجه و چشـم گیر گـردش گـری در پنجـاه سال گذشـته نشـان دهنده اهمیت فراوان اقتصادی و اجتماعی این پدیده است . مطابق برآورد سازمان جهانی گردش گری ، کل گردش گران دنیا درسال ۱۹۵۰ ، تقریباً ۲۵ میلیون نفر و در سال ۲۰۰۰ ، حدود ۷۰۰ میلیون نفر بوده است که این رقم درسال ۲۰۲۰ به حدود یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون نفر خواهد رسید . این ارقام نشان دهنده رشد ۷ درصدی در یک دوره پنجاه ساله (۱۹۵۰-۲۰۰۰) است ؛ به علاوه درآمدهای حاصل ازگردش گری در سال ۱۹۸۰ بالغ بر ۱۰۵ میلیارد دلار بوده که این رقم درسال ۲۰۰۰ به ۴۷۶ میلیارد دلار رسیده است و در سـال۲۰۲۰ به حـدود یک میلیـارد و ۵۹۰ میلیـون دلار خـواهد رسـید . (سازمان جهانی گردش گری ، ۲۰۰۱ ، ص۲۰)
ازآن جا که مسافران وگردش گران یک منبع مهم درآمد ارزی به حساب می آیند ، گردش گری درتولید محصول ناخالص ملی نقش مهمی ایفا می کند . تراز پرداخت ها ، که نشان دهنده معاملات بین المللی هر کشور است ، منبعی برای ارائه داده ها در مورد اهمیت اقتصادی گردش گری به حساب می آید . (Gee , 1998 , p 60)
توسعه گردش گری ، به ویژه در کشورهای کمتر توسعه یافته ، عامل ، مؤثری در مقابله با فقر است و مـوجب افـزایش درآمـد قشـرهای مختلف ، کاهـش بیـکاری و رونق اقتصـادی و در نتیجه بهبود کیفیت زندگی مردم وافزایش رفاه اجتماعی می شود . بررسی ها نشان می دهد که ارزهای به دست آمده از فعالیت های گردش گری ، در تنظیم تراز پرداخت های بسیاری از کشورها ، به ویژه کشورهای کمتر توسعه یافته که معمولاً وابسته به یک محصول اند ، مؤثر واقع شده است .(سازمان جهانی گردش گری ، ۲۰۰۱ ، ص۱۹)
شاید به همین دلیل است که لویس ترنرگردش گری را امید بخش ترین وپیچیده ترین صنعتی می داند که جهان سوم با آن روبه روست و معتقد است گردش گری بیشترین قابلیت را برای جانشینی دیگر صنایع درآمدزا دارد . (رکن الدین و همکار ، ۱۳۷۸ ، ص۱)
البته اهمیت ونقش اقتصادی گردش گری نباید باعث غفلت ازسایر ابعاد آن ، به ویژه بعد فرهنگی شود . گرایش مردم جهان به یافتن آسان ترین و مؤثرترین راه برای گفتگوی فرهنگ ها سبب شده است تا نقش گردش گری در این تعاملات هر روز حیاتی شود . ازلحاظ سیاسی نیز نقش گردش گری از آن نظـر اهمیت می یـابد که انسـان ها از تجـارب تلـخ و شـیرین حکـومت داری در طـول تـاریخ و در تمدن های مختلف بهره مند می شوند و ضمن برقراری پیوندهای عاطفی و انسانی با یکدیگر ، با زاویه دید وسیع تری به دیگر فرهنگ ها می نگرند و روابط سیاسی تمدن ها را بر پایه اقتصاد و تفاهم ملل متعادل تر می کنند . بدیهی است که قرابت و روابط فرهنگی ملل ، ازآن جا که پایه واساس صلح و دوستی و به تبع آن روابط اقتصادی میان آن هاست ، در توسعه همه جانبه آن ها نیز سهم به سزایی دارد .
از جنبه دینی نیز باید گفت که در اسلام ، مانند ادیان دیگر ، بر اهمیت سیر و سیاحت تأکید ویژه ای شده است . شاید قرآن مجید نخستین کتابی باشد که اهمیت سیر و سیاحت و گردش گری را به وضوح و تفصیل به مردم نشان داده و از آن ها خواسته است تا در زمین بگردند و در آثار بر جای مانده از گذشتگان بیندیشند و از سرگذشت آنان پند بگیرند . در مجموع ، سیزده آیه شریفه قرآن درباره سیروسیاحت و زمین گردی و جهان گردی است . درپی همین تأکیدها و سفارش های قرآن مجید ، از پیغمبر (ص) وائمه معصومین(ع) نیزاحادیث بسیاری راجع به سیر و سفر روایت شده است ؛ حتی در کتب ادعیه و احادیث و کتاب های اخلاقی ، ابوابی به این موضوع اختصاص یافته که در آن ها روایاتی درآداب سیر و سفر ، از لحظه بیرون آمدن از خانه تا بازگشت به وطن آمده است . (دوانی ، ۱۳۷۶ ، صص ۱۱۷ -۷۳)
۲- تاریخچه گردش گری
مسافرت موقت ، با مقیاس وسیعی که امروزه متداول است ، پدیده ای نسبتاً جدید است . درگذشته ، افراد معدودی ازاوقات فراغت خود لذت می بردند و وقت آزاد مردم عادی عموماً به امور مذهبی اختصاص می یافت ؛ به همین دلیل در زبان انگلیسی کلمه «ایام تعطیل» از ترکیب «ایام مقدس» گرفته شده است . بیشتر مسافران هم زائران مکان های مذهبی بودند . بعدها با افزایش اضطراب و فشارهای جسمی و روانی زندگی ، مردم برای حفظ سلامت خود سفر کردند و با شروع «عصر خردورزی» به سفرهای فرهنگی روی آوردند . (Doswell , 1997 , pp 3-4)
قدیمی ترین اشکال رایج گردش گری در اروپا ، مسافرت های اشراف و شاهزاده های جوان به نقاط مختلف برای آشنایی با شیوه های مختلف حکومت و زندگی مردم بود . (Show , 1994 , p 4)
تا آن جا که اطلاعات تاریخی نشان می دهد ، قرن ها پیش از میلاد مسیح ، فنیقی ها ، که مردمی تجارت پیشه بودند ، ازطریق دریا و زمین برای عرضه و فروش محصولات خود و خرید اجناس و محصولات دیگران سفر می کردند و این شجاعت و استقبال آن ها از خطر ، راه را برای نشر تمدن و گسترش فرهنگ اقوام مختلف و آشنا ساختن آن ها با یک دیگر هموار می ساخت . بعد از فنیقی ها ، بازرگانان رومی به مسافرت در محدوده وسیع قلمرو امپراتوری روم روی آوردند و گاه برای به دست آوردن کالاهایی گران بها چون آهن ، کهربا ، جواهر و ادویه به ممالک دور دست سفر می کردند .
در قرون وسطی نیز سفرهای دور و دراز هم چنان در انحصار بازرگانان و دریانوردان بود . تجار آسیایی و اروپایی برای رسیدن به چین و آفریقا از دریا و خشکی رهسپار مقصد می شدند و پس از عرضه کالاهای خود ، اجناس محل را می خریدند و به سرزمین های دیگر می رفتند .
مسافرت دیگری که به خصوص در قرون وسطی رونق داشت ، سفرهای زیارتی بود ؛ بدین ترتیب که پیروان ادیان مختلف ، غالباً پیاده و گاه سواره ، به مراکز زیارتی خود سفر می کردند . این سفرها معمولاً ماه ها طول می کشید و با خطرهای بسیار همراه بود . البته در گذشته کسانی هم بوده اند که به انگیـزه کسب معلـومات و اطلاعات و اقنـاع غریزه حادثـه جـویی خـود به سـفرهای زمینـی و دریایی متهورانه می رفتنـد و با کشـف سـرزمین هـا یا مسـیرهای جدیـد ، نامشـان به عنـوان کاشـف در تـاریخ ثبت شد ؛ کریستف کلمب ، ماژلان و واسکودو گاما از جمله مشهورترین این افرادند . (فیض بخش ، ۱۳۵۵ ، صص ۷-۱۲)
از سده چهارده تا هفده ، بیشتر مسافرت ها با هدف کسب دانش و تجربه انجام می شد . در انگلستان ، ملکه الیزابت اول برای تربیت و پرورش نمایندگان خارجی ، با شکل خاصی ازمسافرت موافقت کرد و دانشگاه هایی چون آکسفورد و کمبریج در انگلیس و سالامانکا در اسپانیا مخارج مسافرت دانش جـویان را به صورت کمک هزینه تحصیلی می پرداختنـد ؛ هم چنین دولت انگلستان جـواز مسافرت صـادر می کرد که دو تا سـه سال اعتبار داشت و در آن ، محـدوده مسـافرت ، مقـدار پـولی که مسافر می توانست به همراه داشته باشد ، و نیز تعداد اسب و خدمه مشخص می شد . کاروان های مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی ساختار و سازمان منظمی پیدا کردند و آن را «گراندتور» نامیدند . این کاروان ها کار خود را در نیمه سده هفدهم شروع کردند تا نیمه سده نوزدهم شهرت داشتند . معمولاً اشراف ، نجبا و افراد متعلق به طبقه بالای اجتماع از طریق گراندتور برای کسب دانش و تجربه های جدید به مسافرت می رفتند . اصولاً ، پسران خانواده های مرفه برای دیدن آثار باستانی ، مطالعه و نیز فراگیری علوم معماری و تاریخ به کشورهای خاصی اعزام می شدند . گـراندتور یک کتاب راهنمای سفر داشت که در سال ۱۷۷۸ به همت توماس وگنت تهیه شـد و به صورت پـرفروش ترین کتـاب درآمد .
انـقلاب صنعتی ، که ازسال ۱۷۵۰ تا ۱۸۵۰ به طـول انجـامید ، پـایه گـردش هـای دسـته جمعـی را بـه وجود آورد . در این دوره ، کارگران ساده کشاورزی از مناطق روستایی رهسپار شهرها و کارخـانه های تولیدی شدند و با شیوه ای از زندگی که نمونه های آن را دراین زمان شاهدیم ، آشنا شدند . انقلاب صنعتی هم چنین موجب پدید آمدن ماشین ها ، قطار و کشتی هایی شد که با نیروی بخار کار می کردند . تغییرات اجتماعی این دوره ، که موجب تغییر مشاغل شد ، گسترش طبقه میانی اجتماع را در پی داشت و این طبقه توان آن را یافت تا بیشتر به تفریح و مسافرت بپردازد . افزایش تقاضا برای مسافرت هم باعث شد که شهرت مسافرت های فرزندان خانواده های مرفه کاهش یابد . (پارسائیان وهمکار،۱۳۷۷،صص۳۹-۴۱)
تا سال های نیمه اول سده نوزدهم میلادی ، مردم عادی و با درآمد متوسط هنوز امکان کمی برای سفر داشتند . مسـافرت تفریحی ، معمولاً در روز آخر هفته انجام می شد و مردم برای کسب درآمد و گذران زنـدگی در تمام روزهـای هفته کـارمی کردنـد . در پـایان سده نوزدهم ، کارگـران از تعطیلات سالانه برخوردار شدند .
حادثه مهم دیگری که برصنعت گردش گری اثر گذاشت فن آوری های نوین بانکی ازجمله چک مسافرتی بود که آمریکایی ها ابداع کردند . از اواخر قرن نوزدهم ، گردش گران آمریکایی به اروپا سرازیر شدند . رشد اقتصادی ، افزایش درآمدها ، افزایش اوقات فراغت و توسعه شبکه های حمل و نقل سریع و ارزان ، همگی شرایطی را به وجود آوردند که باعث رشد بازاریابی در بخش گردش گری شد .
گشـت پـردازها (تورگـردان ها) در همین دوران به صـحنه آمدند و به تقاضاهای سفر پاسـخ دادند . گشت ها یا تورهای جامع (رفت ، برگشت ، اقامت) نیز همراه با حمل ونقل هوایی اجاره ای توسعه یافت و در مجموع شرایط سفر تغییر پیدا کرد . (Doswell , 1997 , p p 3-4)
ایران نیز با توجه به تمدن کهن خود ، از کشورهای صاحب تجزیه و سابقه در گردش گری محسوب می شود . این سابقه با توجه به دوعامل اصلی قابل تحلیل و بررسی است : یکی موقعیت جغرافیایی ، سـیاسی و جـذابیت های متنـوع و فـراوان طبیعی ، تـاریخی و فـرهنگی کشور ، و دیـگری ویژگی های اخلاقی و فرهنگی و علاقه ای که ایرانیان به سیر و سفر و مهمان نوازی دارند . (شالچیان ، ۱۳۷۲ ، ص۱۲)
اکتشافات انجام شده در کوه های زاگرس و البرز نشان می دهند که زندگی غارنشینی در این نواحی ، از دوران نوسنگی سابقه داشته است . این پیشینه تاریخی زمینه مساعدی را برای رشد تمدن عصر باستان فراهم می کرد . (گزارش صندوق بین المللی پول ، ۲۰۰۰ ، ص۶۰) تاریخ اسکان در فلات ایران ، اگرچه از دوران نوسنگی تا مهاجرت اقوام آریا ابهاماتی دارد ، اما شواهد روشنی دردست است که این مکان از دیرباز مسکونی بوده است . (سازمان ایران گردی و گردش گری ، ۱۳۷۶ ، ص۸)
ایران ، به ویژه از قرن هفدهم میلادی ، اوج دوران حکومت صفویان ، به عنوان یک کشور جذاب نظر بسیاری ازگردش گران اروپایی را به خود جلب کرد . قرن هفدهم میلادی (مصادف با قرون یازدهم و دوازدهم هجری) را می توان سرآغاز توجه گردش گران خارجی به ایران دانست . از دوران پیش از اسلام نوشته هـایی در دست است که از سـفر بعضی از یونـانیان و رومیان به ایران حکایت دارد . در دوران بعد از اسلام ، نخستین کسی که ازمغرب زمین به ایران سفرکرد و سفرنامه ای را هم در شرح مسافرت خود به ایران نگاشت ، بنیامین تودلای اهل اسپانیا بود . سیاحانی چون سرتوماس هربرت ، ژان باتیت سه ، پیتر دلاواله و شوالیه شارون پس از دیدار از ایران ، ازمبلغان واقعی گردش گری در این سرزمین و معرفی کننده آن به عنوان هدفی مطلوب برای گردش گران دنیا بوده اند . در نیمه دوم قرن نوزدهم ، لیدی شل ، واتسون ، گوبینو و دکتر بروگسی از زمره نویسندگانی بودند که با کتاب های خود ، نام ایران را به نیکی بر سر زبان ها افکندند . (مرسلوند ، ۱۳۷۶ ، ص۱۲)
سیر و سیاحت ایرانیان و میل آنان به گردش گری دراروپا ، ازعصر مشروطیت رو به فزونی نهاد . در دوران حکومت رضاشاه ، با اعزام دانش جویان ایرانی به غرب و گسترده شدن ارتباطات سیاسی و تجاری ، هم چنین احداث هتل هایی به سبک اروپایی در نقاط مختلف کشور ، ایران در آستانه تبدیل شدن به یکی از نقاط جذب گردش گر قرارگرفت . (سازمان ایرانگردی وگردش گری ، ۱۳۷۶ ، ص۱۲)
۳- گردش گر
واژه گردش گر نیز مانند گردش گری تعاریف متعددی دارد . دراقع ، هر تعریفی از گردش گری را که بپذیریم ، واژه گردش گر را هم باید بر همان اساس تعریف کنیم .
درسال ۱۹۳۷ کمیته ویژه ای برای بررسی پاره ای ازمسائل صنعت گردش گری تشکیل شد و برای مفهوم گردش گر این تعریف را ارائه کرد :
«افرادی که در یک دوره ۲۴ ساعته یا بیشتر به یک کشور خارجی مسافرت می کنند گردش گر خوانده می شوند» .
کمیته یادشده این افراد را گردش گر و سفر آنان را حرکت گردش گرانه به شمار آورده است :
-
- افرادی که برای خوش گذرانی و یا به دلایل شخصی یا درمانی به مسافرت می روند ؛
-
- افرادی که برای شرکت درکنفرانس هامسافرت می کنند ؛
-
- افرادی که برای کارهای بازرگانی مسافرت می کنند ؛
-
- افرادی که به گردش دریایی می روند .(peters,1969,p14)
سازمان جهانی گردش گری درتعریفی ،گردش گرراچنین توصیف کرده است:
«کسی که برای مدت زمانی ، دست کم یک شب و کمتر از یک سال ، به کشوری غیر از وطن یا محل سکونت معمولی خود مسافرت می کند وهدف اوکارکردن وکسب درآمد نیست». (Gee,1998,p 205)
۴- انواع گردش گری
تنوع گردش گری بسیار زیاد است ، به گونه ای که پرداختن به تمامی انواع آن میسر نیست ، به همین دلیل ما در این قسمت تنها به عمده ترین انواع گردش گری می پردازیم .
۱-۴- گردش گری فرهنگی- تاریخی
در بحث گردش گری فرهنگی می توان موضوع را از دو زاویه مورد بررسی قرارداد . ۱- گردش گری مرتبط با میراث تاریخی یک جامعه که محور آن بعد تاریخی یک جامعه است . ۲- فرهنگ جاری یک جامعه که محور آن ، زمان حال است .
اگر گردش گری تاریخی و فرهنگی را از نظر محل هایی که گردش گران مورد بازدید قرار می دهند بررسی کنیم آن را شامل بازدید از موزه ها ، بنـاهای تـاریخی و بـاستانی ، قصرها ، یادمـان های تاریخی ، بناهای مذهبی ، معماری سنتی ، محل های مرتبط با وقایع و شخصیت های مهم تاریخی ، گورستان های قدیمی خواهیم دانست . آن گاه گردش گری فرهنگی شامل بازدید و تجربه گردش گر از گالری های هنرهای معاصر ، وقـایع جـاری (جشـنواره های هنری و . . ) غـذاها و نوشیدنی ها ، رقـص های محلی ، ادیـان و مذاهـب ، صنایع دستی ، پوشاک محلی ، زبـان ها و گـویـش هـای محـلی خواهد بود .
پس به اجمال گردش گری فرهنگی- تاریخی را می توان نوعی از گردش گری دانست که گردش گر درآن به جستجو ، فراگیری وتجربه درباره فرهنگ حال و گذشته جامعه خود یا دیگران می پردازد .
انگیزه ی گردش گران فرهنگی- تاریخی را می توان در قالب طبقه بندی زیر گنجاند؛
- بازدید از محل های باستانی و تاریخی
- دیدار دوستان یا بستگان
- کسب تجربه و شناختی عمیق تر یک محل
