مالیات: مالیات عبارت است از قسمتی از درآمد یا ثروت افراد که به­منظور پرداخت بخشی از هزینه­ های عمومی و حفظ منافع اجتماعی و اقتصادی و سیاسی کشور به موجب قانون، به­وسیله دولت وصول می­ شود. به­عبارت دیگر، برای دوام و قوام جامعه و ارائه خدمات اجتماعی توسط دولت، هر یک از افراد جامعه با توجه به توان پرداخت خود مکلفند بهای قسمتی از این خدمات را به­عنوان مالیات به دولت بپردازند و در این مشارکت جمعی برای رسیدن به رشد و توسعه و رفاه و کرامت انسانی سهیم باشند.

معافیت­های مالیاتی: به امتیازاتی اطلاق می­ شود که طبق قانون و مقررات موضوعه مالیاتی قابل کسر از درآمد مشمول مالیات و مالیات متعلقه است.
سرمایه ­گذاری: نوعی دارایی که واحد سرمایه­گذار برای افزایش منافع اقتصادی از طریق توزیع منافع، افزایش ارزش یا سایر مزایا نگهداری می­ کند.
مناطق کمتر توسعه یافته:
مناطقی که شاخص­ های توسعه آن­ها زیر شاخص میانگین کشور است و در هر برنامه پنج ساله توسط هیئت وزیران مشخص می­گردد.
شرکت تعاونی: واحدی از انواع هفت گانه شرکت­های تجاری است که بین اشخاص حقیقی برای فعالیت در امور مربوط به تولید در جهت اهداف تصریح شده در قانون تأسیس می­گردد.
۱-۱۴- خلاصه فصل یک
در این فصل، ضمن بیان کلیاتی از مسأله پژوهش، اهداف پژوهش، سؤالات پژوهش، فرضیه‌های پژوهش، روش پژوهش، جامعه و نمونه آماری و تعاریف عملیاتی متغیرها ارائه شدند. در فصل جاری تلاش شد تا مفاهیم کلی مدنظر مطالعه، تبیین و روشن گردند. در فصول آتی، به ترتیب، مروری بر ادبیات پژوهش خواهیم داشت، روش پژوهش مفصلاً تشریح می­گردد، تجزیه و تحلیل آماری داده ­ها انجام می­ شود و نهایتاً در فصل پنجم، نتیجه ­گیری­های لازم، انجام خواهد شد..
فصل دوم:
مبانی نظری و پژوهش
۲-۱- مقدمه
یکی از مهمترین و عمده­ترین منابع تأمین مالی اکثر کشورهای دنیا، مالیات است. مالیات سهمی است که به موجب اصل تعاون ملی و طبق مقررات موضوعه، هر یک از افراد کشور موظفند از درآمد یا دارایی خود به منظور تأمین هزینه­ های عمومی و حفظ منافع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور بر حسب توانایی و استطاعت مالی خود به خزانه دولت بپردازند. همانطور که پیشتر گفته شد، معافیت­های مالیاتی یکی از ابزارهای سیاست مالی به منظور تخصیص مجدد منابع، حصول عدالت اجتماعی و بهبود و توزیع درآمد و همچنین جهت­دهی به روند سرمایه ­گذاری قلمداد می­شوند.
اهداف کلی همه معافیت­ها و مشوق­های مالیاتی، توزیع درآمد و تخصیص بهینه منابع، صرفه­های خارجی مثبت، توسعه منطقه­ای و سرمایه ­گذاری اضافی، اقتصاد سیاسی و رقابت مالیاتی می­باشد. همانطور که پیشتر گفته شد در این مطالعه با بررسی موردی استان کرمانشاه، تلاش می­ شود تا به شناسایی آثار برخی معافیت­های مالیاتی بر سرمایه ­گذاری در مناطق محروم پرداخته شود. به این ترتیب، در این فصل مروری بر ادبیات راجع به مالیات در اسلام، فرهنگ و فرار مالیاتی، انواع مالیات و شیوه ­های نوین تعیین و اخذ مالیات و… و نهایتاً موضوع معافیت مالیاتی و سرمایه ­گذاری و برخی از جدیدترین تحقیقات این حوزه خواهیم داشت.
۲-۲- مالیات
کلمه مالیات مأخوذ از عربی به معنای باج، خراج و پول­هایی است که مأمورین وزارت دارایی به موجب قانون از مردم می­گیرند(عمید، ۱۳۶۵). مالیات به­عنوان یکی از مهم­ترین منابع درآمد دولت به شمار می­رود. مالیات قسمتی از درآمد یا دارایی افراد است که به منظور پرداخت مخارج عمومی و اجرای سیاست­های مالیاتی در راستای حفظ منافع اقتصادی- اجتماعی و سیاسی کشور به موجب قوانین و به­وسیله اهرم­های اداری و اجرای دولت وصول می­ شود و مالیات­دهندگان تقریباً پذیرفته­اند که باید سهم خود را در هزینه­ های اجتماعی بپردازند.
مالیات به دو دسته مستقیم و غیرمستقیم اخذ می­ شود:
مالیات مستقیم: مالیات­هایی هستند که مستقیماً بر منبع درآمد وضع می­شوند و با درآمد اشخاص حقیقی و حقوقی وصول می­ شود.
مالیات غیرمستقیم: مالیات­هایی هستند که پرداخت­کننده آن مشخص و معین نبوده است.
مالیات عبارت است از: سهمی که به موجب اصل تعاون ملی و طبق مقررات موضوعه هر یک از افراد کشور موظف است از درآمد یا دارایی خود به منظور تأمین هزینه­ های عمومی و حفظ منافع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور بر حسب توانایی و استطاعت مالی خود به خزانه دولت بپردازد(رزاقی، ۱۳۷۵). از نظر برخی صاحب­نظران مالیات مبلغی است که دولت از اشخاص، شرکت­ها و مؤسسات بر اساس قانون برای تقویت عمومی حکومت و تأمین مخارج عامه دریافت می­دارد. افزون بر خصلت اجباری بودن؛ یک خصوصیت بارز دیگر مالیات این است که رابطۀ صحیح دوطرفه یا متناسبی میان میزان مالیات دریافتی و ارزش خدمات عمومی – که مالیات­دهندگان از آن برخوردار می­شوند- وجود دارد(عرب مازار، ۱۳۷۰). اهمیت مالیات تنها بعد کارآیی آن برای دولت نیست؛ بلکه آثار و فشارهای ناشی از آن؛ عادلانه و یا ناعادلانه بودن آن، تأثیر آن بر کارآیی اقتصادی، ایجاد انگیزه منفی و یا مثبت برای فعالیت­های گوناگون و امثال آن نیز مورد توجه خاص است(دادگر، ۱۳۷۸).
۲-۲-۱- مالیات در اسلام
مالیات یکی از اساسی­ترین منابع مالی بیشتر کشورهاست که به گونه مستقیم یا غیرمستقیم بر درآمدها نهاده می­ شود و توان اجرایی دولت از همین راه تأمین می­گردد. البته مالیات­ها و نوع و موارد آن، بر حسب تشخیص کارشناسان در هر کشور متفاوت است و همچنین اندازه و محدوده آن بر اساس نیاز و برخی پیشامدها تفاوت دارد و نمی­ توان آن را در همه جا و همیشه یکسان و یکنواخت پنداشت. در اسلام، برای نخستین بار مالیات در مورد جهاد تشریع شد تا مردم خود بودجه مورد نیاز جنگ و جهاد را به طور کامل تأمین کنند، به سخن دیگر هر کس به اندازه توانایی خود، از انفال مالی در این باره دریغ نکند.
در آیه کریمه: «و انفقوا فی سبیل الله و لا تلقوا بأیدیکم الی التهلکه» (بقره ۱۹۵) به همین جهت اشارت دارد. مصداق «فی سبیل الله» بر حسب نزول آیه، جهاد در راه خداست که بایستی مسلمانان در این راه از انفاق(بخشیدن ثروت تا رفع نیاز جهاد) دریغ نورزند؛ زیرا کوتاهی در این باره موجب سستی پایه­ های نظام اسلامی و چه بسا فروریختن آن می­گردد، در این صورت زیان آن به خود مسلمانان باز می­گردد و بدین سان خود وسیله نابودی خویشتن خواهند بود.
تفسیر «سبیل الله» به «جهاد» از باب تفسیر تطبیقی است، وگرنه اختصاص به آن ندارد و مقصود، اصل نظام اسلامی حاکم است که باید در تثبیت و تحکم پایه­ های آن کوشید و امروز که تثبیت پایه­ های نظام اسلامی حاکم بر فراهم شدن امکانات لازم در تمام زمینه­ ها ضرورت دارد، تأمین بودجه لازم در سطحی گسترده­تر مورد نیاز است که در صورت کمبود دیگر منابع، مردم باید بر حسب امکانات خود این کمبودها را جبران کنند که با تشخیص کارشناسان، چند و چون آن تعیین می­گردد و این یک واجب شرعی است و کوتاهی یا فرار از آن، کوتاهی از حوزه وظیفه شرعی تلقی می­ شود(محبوبی و شهبازی، ۱۳۹۰).
آیات وجوب انفاق فی سبیل الله که منبع اصلی این وظیفه شرعی است، آن را یک حکم اولی و ذاتی به شمار می ­آورد مانند دیگر احکام شرعی که با عنوان ذاتی از کتاب و سنت استنباط شده است.
۲-۲-۲- اهداف مالیات در اسلام
با توجه به اهداف بسیار متنوع اقتصاد اسلامی در مقایسه با مکتب­های دیگر، دولت برای تأمین مخارج مالی خود، به درآمدهای گوناگونی نیاز دارد. در اسلام مالیات به­عنوان یکی از مهم­ترین راه­های درآمد دولت، در رسیدن به اهداف زیر اهمیت خاصی دارد:
الف) تأمین مالی مخارج معین: نظام مالیاتی اقتصاد اسلامی، از این نظر شبیه به عوارض عمل می­ کند. با این تفاوت که مالیات، به­ طور کلی به خزانه­داری دولت واریز می­ شود و دولت مخارج مختلف خود را با آن تأمین می­ کند؛ ولی عوارض گردآوری شده، تنها باید در موارد و مکان­های معین مصرف شود.
ب) عدالت اجتماعی: هر شهروندی در جامعه اسلامی به نسبت بهره­ای که از امکانات جامعه و کشوری می­برد، باید در تأمین مخارج و هزینه­ها سهیم باشد.
ج) اجرای سیاست­های اقتصادی: به هر میزان که بیشتر مالیات گرفته شود، هزینه مالیات دهنده، افزایش و در نتیجه سود وی کاهش می­یابد. دولت با افزایش مالیات در برخی بخش­ها می ­تواند جلو گسترش غیرضروری آن­ها را بگیرد یا با کاهش مالیات و در نظر گرفتن انواع معافیت­ها و تخفیف­ها، بخش­های دیگری را رونق بخشد(محبوبی و شهبازی، ۱۳۹۰).
۲-۲-۳- ویژگی­های مالیات اسلامی
مالیات­ها در اسلام ویژگی­های متعددی دارد که در این جا به چند مورد می­پردازیم:
الف) عبادی بودن: برخی از مالیات­های اسلامی مانند خمس و زکات باید با قصد قربت انجام شود؛ ولی در مکتب­های دیگر، مالیات با عنوان عبادت پرداخت نمی­ شود.
ب) معین بودن موارد مصرف هر مالیات: هر یک از مالیات­ها، مصرف معینی دارد. برای مثال، پرداخت­کنندگان خمس و زکات می­دانند مال خود را با چه هدفی و برای انجام چه مقاصدی، می­پردازند (محبوبی و شهبازی، ۱۳۹۰).
ج) مردمی و اخلاقی بودن: برخی مالیات­های اسلامی مانند زکات فطره را خود افراد در موارد تعیین شده هزینه می­ کنند. این ویژگی سبب آشنایی بیشتر پرداخت­کنندگان مالیات با مستمندان جامعه و موجب افزایش روح برادری نزد آنان می­ شود.
د) داوطلبانه بودن مالیات­ها: از نظر اسلام، انفاق، عملی است که افراد به صورت داوطلبانه انجام می­ دهند و مسلمانان در طول تاریخ اسلام، انفاق­های واجب مانند زکات را با کمال اشتیاق پرداخت می­نمودند. این نشان می­دهد که دین مقدس اسلام با آیات و روایات توانسته است به تربیت اخلاقی مردم بپردازد و بیشترین اثر را در رفتارهای مسلمانان بر جای گذارد(نظری، ۱۳۸۵).
۲-۲-۴- فرهنگ و مالیات
برای شناخت فرهنگ مالیاتی، آگاهی و شناخت نسبت به فرهنگ و عناصر آن ضروری است. اصطلاح فرهنگ به معنای جامعه شناختی و مردم شناختی آن نخستین بار به وسیله، مردم شناس انگلیسی ادوارد بارنت تیلور^[۱] در سال ۱۸۷۱ در کتابی با­عنوان فرهنگ ابتدایی^[۲] بکار رفت. وی در تعریف فرهنگ می­گوید: فرهنگ مجموعه پیچیده­ای است که در برگیرنده­ی دانستنی­ها، اعتقادات، هنرها، اخلاقیات، قوانین، عادات و هرگونه توانایی دیگری است که انسان به­عنوان عضوی از جامعه به­دست می ­آورد(وثوقی و نیک­خلق، ۱۳۸۰).
فرهنگ به­عنوان یک اصطلاح فنی در نوشته­ های انسان شناسان در اواسط قرن نوزدهم وارد شده­است. هنگامی که سخن از فرهنگ به­میان می ­آید؛ مراد روش یا چگونگی انجام و عینیت یافتن موضوعی مشخص است. چگونگی کنش یا رفتار در قلمرو مشخص ریشه در باورها، اعتقادات، دانش، معلومات و در مجموع پذیرفته شده­های مشترک اعضای یک جامعه یا گروه دارد. برای مثال، هنگامی که از «فرهنگ مصرف مواد غذایی» شهروندان ایرانی سخن به­میان می ­آید؛ منظور نوع نگرش، دانش و اعتقادات درونی شده مردم در مورد مصرف مواد خوراکی است. چنین پنداشت­هایی– که غالباً نانوشته است- به رفتارهای خاصی مثلاً افراط یا بی­توجهی به مقدار کافی غذا در هنگام رفع گرسنگی یا جشن­ها منجر می­گردد. در رابطه با مفهوم فرهنگ، ادگار شاین^[۳] (۱۹۹۹) می­گوید: فرهنگ ساخته یک گروه انسانی است. هر کجا که یک گروه دارای حد کافی از تجارب مشترک باشد، فرهنگ شکل می­گیرد. خانواده و گروه ­های کاری اولین محل­های شکل­ گیری یک فرهنگ است. ملیت، دین، مذهب، زبان، زمینه ­های فنی و علمی مشترک مربوط به یک گروه کوچک یا بزرگ جامعه از عوامل ایجاد فرهنگ است. هنگامی که فرهنگ یک گروه یا جامعه شکل گرفت و به­تدریج بهبود یافت؛ افراد آن حوزه فرهنگی، کیفیت تمایلات، ذهنیات و رفتارهای خود را با آن منطبق ساخته و به­گونه ­ای رفتار خواهند کرد که هنجارها و ارزش­های فرهنگی شکسته نشده و فردی غیرعادی شناخته نشوند(طاهرپور کلانتری و علیاری شوره­دهی، ۱۳۸۶).
با توجه به مطالب فوق می­توان گفت: فرهنگ، مجموعه ­ای از باورها، اندیشه­ها و تراوشات فکری بشر در طول تاریخ است که زمینه ساز و تداوم­بخش رشد و تعالی انسان و شکل­ گیری هویتی خاص برای او بوده است. فرهنگ، مجموعه ­ای تبادل­پذیر و مشترک از مجموعه داشته­ها و پیشینه­ های جوامع انسانی و در عین حال یکی از رایج­ترین، پیچیده­ترین و پر ابهام­ترین مفاهیم است که به عنوان سرمایه­ای قابل انتقال از نسلی به نسل دیگر، قابل بررسی است(محبوبی و شهبازی، ۱۳۹۰).
۲-۲-۵- فرهنگ مالیاتی
موضوع فرهنگ مالیاتی رشته­ های اقتصاد، جامعه ­شناسی و تاریخ را در بر می­گیرد. بنابراین واژه فرهنگ مالیاتی به ندرت در ادبیات اقتصاد یافت می­ شود. اخیراً توجه به فرهنگ مالیاتی افزایش یافته است؛ زیرا اقدامات اصلاحی ضروری برای نظام­های مالیاتی اقتصادهای انتقالی تا اندازه­ای به دلیل عدم تطابق فرهنگ مالیاتی آن­ها منجر به شکست شده است. فرهنگ مالیاتی خاص یک کشور را می­توان به­عنوان تمام مؤسسات رسمی و غیررسمی مرتبط با سیستم مالیاتی ملی و عملکرد آن، شامل وابستگی­ها و روابط ایجاد شده توسط تعاملات مداومش، در نظر گرفت. شکل شماره ۲-۱ بازیگران فرهنگ ملی و زیرمجموعه فرهنگ مالیاتی آن را نشان می­دهد(طاهرپور کلانتری و علیاری شوره­دهی، ۱۳۸۶).
شکل ۲-۱. فرهنگ مالیاتی
عناصر و بازیگرانی که فرهنگ مالیاتی خاص را شکل می­ دهند، هنجارهای فرهنگی و نهادهایی را که در طول تاریخ توسعه یافته، تشکیل می­ دهند. این دو، نظام­نامه مالیاتی^[۴] را مشخص می­ کنند. مورد اخیر محیط و محدودیت­ها را و به­عبارتی مقررات بازی مالیاتی را مشخص می­ کند. بازیکنان شامل مالیات دهندگان، سیاستمداران، مسئولان مالیاتی، کارشناسان و دانشگاهیان هستند. تعامل بین گروه ­های مختلف بازیکنان و بین اعضای یک گروه اتفاق می­افتد. با تعامل مداوم، روابط و همبستگی­های اجتماعی یا شبکه­ ها در بلند مدت شکل می­گیرند که این خود بخش اعظم فرهنگ مالیاتی کشور را شکل می­دهد. در نتیجه فرهنگ مالیاتی مفهومی بیش از فرهنگ اخذ مالیات و فرهنگ پرداخت مالیات را در بر می­گیرد. برخی سیاستمداران فرهنگ مالیاتی را اجابت داوطلبانه و بعضی مخالف با بی­سوادی مالیاتی و عده­ای آن را اجابت از روی ترس می­دانند(طاهرپور کلانتری و علیاری شوره­دهی، ۱۳۸۶).
همچنین مفهوم فرهنگ مالیاتی را می­توان با­توجه به مفهوم واژه­ های مالیات و فرهنگ معنا کرد. از نقطه نظر مالیات نه­تنها سیستم مالیاتی و اجرای واقعی مالیات؛ بلکه رابطه بین مسئولین مالیاتی و مالیات­دهندگان، فرهنگ مالیاتی را شکل می­ دهند. پرسش­هایی از قبیل: چطور درآمدهای مالیاتی باید بین بدنه­ی محلی و مرکزی توزیع شود، قانون مالیات در این زمینه تا چه حد دقیق و صریح است؛ با تخلفات چگونه برخورد می­ شود، و چه گروه ­های ذی­نفع رقیب دیگری وجود دارد، بخش مهمی از فرهنگ مالیاتی، به­ ویژه در زمینه اقتصادهای انتقالی است. با وجود این، مفهوم فرهنگ از اهمیت بیشتری برخوردار است(دادگر، ۱۳۸۶).
از نظر گیرت هافستید^[۵] زبان علمی برای تعریف فرهنگ وجود ندارد. به عقیده­ی وی فرهنگ برنامه­ ریزی جمعی ذهن و فکر است(یادگیری نظام مشترک معانی و تفاسیر و ارزش­ها به­وسیله گروهی از بازیگران) و فرهنگ پدیده­ای پویاست و ابزار ثابتی برای بازیگران محسوب نمی­ شود. در این روش، جستجو برای یک نظام مالیاتی جهان شمول و علمی واقعاً بی معناست. بنابراین یک فرهنگ مالیاتی خاص برای یک کشور خاص، که به­وسیله سنت مالیاتی و تعاملات بازیگران و ارزش­های فرهنگی مانند صداقت، عدالت و احساس وظیفه ایجاد می­ شود، پدیدار می­گردد.
به­زبان ساده فرهنگ مالیاتی را می­توان مجموعه ­ای از طرز تلقی، بینش و واکنش اشخاص در برابر سیستم مالیاتی دانست، این طرز تلقی به­ طور قطع با یک قانون مناسب و نیز عملکرد مأمورین مالیاتی در به­ کارگیری قانون و مواجهه با مؤدیان، نقش اساسی دارد. بدیهی است فرهنگ مالیاتی تا حد زیادی متأثر از فرهنگ عمومی و نیز عوامل ایدئولوژیکی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است و قوانین نیز عواملی هستند که فرهنگ مالیاتی را در جامعه تحت تأثیر قرار می­ دهند.
۲-۲-۶- مالیات و پس افتادگی فرهنگی
در بسیاری مواقع با پدیده­ای روبرو می­شویم که عناصر مادی، معنوی و فرهنگی، هم­سو رشد نمی­کنند و به اصطلاح جامعه­شناسانه با نوعی نابسامانی فرهنگی روبه­رو شده که این موضوع کل فرایند را دچار اختلال می­ کند. به­ این پدیده «پس افتادگی فرهنگی» گویند(ثاقب فر، ۱۳۸۶). به­ طور مثال، در مقوله ترافیک، مدل­های اتومبیل بر اساس رشد تکنولوژی، نوین می­ شود. اما فرهنگ استفاده از آن هم­سو با عنصر مادی آن رشد نمی­کند. در خیابان­ها با ازدیاد خودرو روبرو می­شویم و در نهایت سنگینی بار ترافیک در گذرگاه­ها رخ می­دهد. در نتیجه، این پدیده حاکی از پس افتادگی فرهنگی در اثر ناهماهنگی بین عناصر مادی و معنوی آن است.
نظام مالیاتی مرکب از قانون، روش­های عملیاتی، مالیات­دهندگان، دستگاه مالیاتی به نمایندگی از حاکمیت است که زنجیره ثبت نام توسط مالیات پردازان تا وصول مالیات توسط دستگاه مالیاتی را شامل می­ شود.
در این چارچوب ابزارهای موجود در سیستم مالیاتی چون روش­های پرداخت مالیات، بهنگام کردن قوانین مالیاتی و مدرن کردن شرح وظایف و نمودار سازمانی، دستگاه مالیاتی را به­عنوان عناصر مادی فرهنگ مالیاتی باید در نظر گرفت. از طرف دیگر هنجارهای حاکم بر ذهنیت گروه ­های اجتماعی نسبت به پرداخت مالیات و موارد مصرف آن، همچنین احساس عدم تبعیض بین مؤدیان مالیاتی نسبت به مسائل مالیاتی، رویکرد دولت به تأثیر مالیات در بودجه دولت، جملگی عناصر معنوی فرهنگ مالیاتی را تشکیل می­ دهند.