بر اساس گزارش موسسه تحقیقاتى ABI میزان درآمد جهانى پیامک در سال ۲۰۱۳ به بیش از ۱۷۷میلیارد دلار میرسد. مشترکان تلفن همراه در ایران جزء بالاترین آمار استفاده از سرویس پیامک هستند. کاربرد پیامک در ایران با اغلب کشورهاى توسعه یافته متفاوت است. با وجود این که مدت زیادى از تولد پدیده پیامک در ایران وحتى جهان نمى گذرد، این سرویس مخابراتى بسیار بیش از تصور مورد استفاده قرار گرفته و تبدیل به پدیده اى با آثار اجتماعى و سیاسى نیز شده است. پیام کوتاه تلفن همراه در کشور ما کاربرد یک رسانه زیرزمینى مخصوصا در حوزه سیاسى را پیدا کرده است. آمار ۶۰ میلیونى ارسال پیام کوتاه در یک روز، کشور ما را در بین کشورهایى که بیشترین آمار استفاده از پیامک را دارند، قرار میدهد. با توجه به آمار شرکت مخابرات ایران مبنى بر اینکه هرمشترک اپراتور اول بطور متوسط ماهانه ۸۹ پیامک ارسال مى کند، خاطرنشان کرد: در کشور انگلستان که محل تولد پیامک است، روزانه پنج میلیون و ۹۳۰هزار پیامک ارسال مى شود که این آمار ما را بالاتر از این کشور قرار مى دهد (پیشین).
طبق آخرین آمار اعلام شده، مشترکان همراه اول طی ۴۸ ساعت (از ساعت ۱۰ صبح روز ۲۹ اسفند ۹۱ تا ۱۰ صبح یکم فروردین ماه ۹۲) با تبادل دو میلیارد و۱۸۷میلیون و ۸۵۱ هزار و ۲۲۳ پیامک، به استقبال سال جدید رفتند. این در حالی است که در نوروز گذشته، در همین بازه زمانی، کمی بیش از یک میلیارد پیامک رد و بدل شده بود. همچنین همراه اولی ها در بازه زمانی ۳۶ ساعته (۱۰صبح ۲۹ اسفند۹۱ تا ساعت ۲۲ شب ۳۰ اسفند) دو میلیارد و ۱۲ میلیون و ۸۲۳ هزار و ۱۲۵ پیامک مبادله کردند (پایگاه خبری تابناک). شرکت ارتباطات سیار اعلام کرده است مشترکین همراه اول با ارسال بیش از ۸۰۰ میلیون پیامک طی ۳۶ ساعت، عیدسعید فطر را تبریک گفتند. همراه اولیها طی ۳۶ ساعت (از ساعت ۱۲ روز شنبه ۲۸ مرداد تا ساعت ۲۴ روز یکشنبه ۲۹ مردادماه)، با ارسال ۸۰۳ میلیون و ۱۹۵ هزار و چهار پیامک، عیدفطر را تبریک گفتند (پایگاه خبری آفتاب نیوز).
پیامک ویژگی های مشترکی با دیگر مکالماتی که از طریق ارتباطات الکترونیکی مانند ارتباطات اینترنتی، ویدئو کنفرانس ها، تابلوهای تبلیغاتی الکترونیکی و ایمیل انجام می شود دارد، زیرا تمامی آنها با محدودیت صفحه نمایش و محدودیت قابلیت های نرم افزاری مواجهند. به گفته کیسلر و اسپرول فشرده سازی متنی در همه این نوع ارتباطات وجود دارد، زیرا سرعت انتقال در تمامی آنها فاکتور مهمی است (مانند گفتار) و همگی متن بنیاد و غیر همزمان هستند (مانند نوشتار) یعنی ارسال و دریافت پیامک دقیقا بطور همزمان اتفاق نمی افتد. البته این ویژگی علاوه بر اینکه قدرت کنترل عکس العمل را در کاربران افزایش می دهد (Hudson,1996:113) ، بنا به نظر اروینگ گافمن حفظ وجهه آنها را نیز در پی دارد.
زبان پیامک اگرچه ظاهراً با زبان معیار تفاوت فاحشی دارد، نقش هایی را که ملینوسکی از زبان ارائه کرده است، داراست. نقش هایی که عبارتند از:
۱- محرک فعالیت افراد .۲- اثر بر روی تفکر انسان .۳- اثر بر روی روابط اجتماعی. ۴- بدست آوردن اطلاعات. ۵- بیان احساسات. ۶- زبان برای خود زبان. ۷- باز کردن باب گفتگو (Hudson,1996:109) .
سرویس پیامک به عنوان یک ابزار نوین ارتباطی دارای کارکردها و پیامدهای گسترده ای در حوزه های گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. امروزه سیستم پیام کوتاه بعنوان راهکاری تازه برای سرعت بخشیدن به امور روزمره – بطور جدی- نظر طیف وسیعی از افراد جامعه ، بویژه جوانان را به خود جلب کرده است. استقبال بی نظیر از فن آوری پیام کوتاه که ارتباط نوشتاری و سریع را در دسترس انبوه کاربران قرار می دهد در کشور ما به گونه ای بود که موجب تولد پدیده ای جدید با عنوان پیامک بازی شد و کار به جایی رسید که در حال حاضر ارسال پیامکها درایران با میانگین بیش از ۲۰میلیون پیامک در روز ازکشورخاستگاهش یعنی انگلستان پیشی گرفته است. با توجه به امکان اطلاع رسانی گسترده این سیستم،کاربرد آن تنها محدود به امور اقتصادی و اداری نمیشود بلکه وارد حوزه های دیگری از جمله عرصه های اجتماعی و سیاسی نیز شده و حوزه های رسمی جامعه را به گونه ای جدی تحت تاثیر فرهنگ و فضای ویژه خود قرار داده است .پیامک در عمر کوتاه خود توانسته است بسادگی ساختارهای از پیش تعیین شده و مسلط جامعه را نادیده بگیرد و با وجود کارکردهای مثبت و عملی، در بعضی موارد دچار کژکاردکردهایی نیز شده است تا جایی که کاربرد افراطی و گاه هنجار شکنانه و تخریبی پیامک، موجب نگرانی نهادهای سیاسی و اجتماعی شده و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات ، را بعنوان متولی رسمی و دولتی این شبکه، به چاره اندیشی جدی در زمینه کنترل پیامک واداشته است(مقصودی و عرب،۱۳۸۶: ۲۰۳)؛که از نمونه های آن میتوان به استفاده از آن در سازماندهی تظاهرات و اعتراضات سیاسی در کشورهای مختلف اشاره کرد. اولین نمونه این اعتراضات را می توان در فیلیپین مشاهده کرد که تظاهرات و اعتراضات بسیاری با بهره گرفتن از این سرویس سازماندهی شد که به برکناری و خلع ید رئیس جمهوری وقت آن کشور در سال ۲۰۰۱ منجر شد ( جولا، ۱۳۹۰: ۱۱۲).
اکنون پذیرش و گسترش استفاده از این وسیله در میان جوانان ایرانی بسیار سریع اتفاق افتاده است، بگونه ای که دیگر نمی توان زندگی روزمره خیل عظیمی از جوانان را بدون تلفن همراه تصور کرد. شناخت مقوله جوانی، بیش از پیش با تاثیرات فناوری در سبز فایل درامیخته است. لذا پژوهش های ازین دست، زمینه ساز پیگیری مباحث گسترده تر در تحلیل جوانی و دوران جدید دیجیتال به شمار می روند.
فناوریهای نوینی چون تلفن همراه و قابلیتهای آن با دگرگونی در مفاهیم زمان و مکان، مرزها و خطوط قرمز فرهنگی، اجتماعی و سیاسی از نشانه های مدرنیته متاخر با درجه بالایی از بازاندیشی می باشند. این پژوهش سعی در شناخت پدیده پیامک و ابعاد آن از دیدگاه جامعهشناختی دارد. آنچه در این پژوهش دارای اهمیت است، بیشتر کارکردها و پیامدهای فناوریهای نوین ارتباطی بخصوص پیام کوتاه بهعنوان یک مسئله جدید و شناخت صحیح از نقش و عملکرد این فناوری در فرهنگ جوانان جامعه ما میباشد.
ضرورت تحقیق
اولین دلیل مهم برای بحث رسانهها و رابطهاش با فرهنگ در جامعه ایران گسترش روزافزون، تعیین کننده و قاطع نقش رسانهها در زندگی مردم است. رسانهها از ارکان دنیای مدرن هستند که ابتدا از قرن ۱۹ با پیدایش روزنامهها و مطبوعات، سپس با توسعه رادیو و بعد از آن تلویزیون و در دهه های اخیر با گسترش اینترنت و تلویزیونهای ماهوارهای مطرح شدند. البته همزمان در این دوره شاهد گسترش رسانههای سنتی یعنی همگانیتر و تاثیرگذارترشدن رسانههای سنتی مانند صنعت چاپ کتاب و مجلات بودهایم. ما در ۱۵۰-۱۰۰ سال گذشته شاهد بودهایم که رسانهها به تدریج نفوذ گستردهای در تمام ابعاد زندگی مردم از جمله مردم ایران پیدا کردند. گسترش رسانهها باعث شده است که تمام فرایندهای تولید، انتقال، یادگیری و یاددهی فرهنگ، تعلیم و تربیت، جامعهپذیری و تغییر و دگرگونی فرهنگ تحت تاثیر رسانهها قرار بگیرد.
در واقع اولین دلیل برای این که بگویم بحث رسانه و فرهنگ در جامعه ایران بسیار ضرورت دارد این است که روابط رسانهها و فرهنگ یک رابطه بسیار گسترده و پیچیدهای بوده و هست. ما شاهد یک نوع انقلاب رسانهای در فرهنگ هستیم و این انقلاب رسانهای انقلابی است که در حال دگرگون کردن ساختار احساسات جامعه ایران است. این انقلاب رسانهای شیوه و سبک زندگی ایرانی را به طور گستردهای متاثر و دگرگون کرده است. این انقلاب رسانهای نه تنها وجوه ذهنی و معنایی ما بلکه وجوه مادی یعنی شرایط عینی زندگی، کسب و کار، فعالیتهای حرفهای ،درآمد و فرصت شغلی، انواع مشاغل، مناسبات مادی بین انسانها، شیوههای رقابت و ستیز و چگونگی تنشهای انسانی -که اجتناب ناپذیر در زندگی ماست- و دیگر شرایط عینی ما مثلا نهاد خانواده، نهاد دین، نهاد اقتصاد و نهاد سیاست را تحت تاثیر خودش قرار داده و میدهد. به عبارت دیگر انقلاب رسانهای از یک سو وجوه معنایی زندگی ایرانیان و از سویی دیگر وجوه عینی که در نهادهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی تبلور پیدا میکند را تحت تاثیر خودش قرار داده است.
دلیل دوم برای اهمیت بحث مناسبات میان فرهنگ و رسانه؛ چالش ها، تنشها، تضادها و بحرانهایی است که این انقلاب رسانهای در فرهنگ در جامعه ایران بوجود آورده است. ما معمولا درباره بحرانهایی مثل بحران محیطزیست و آلودگی هوا، بحران فقر، گسترش فقر و گسترش جمعیت زیر خط فقر، فروپاشی خانواده به ویژه خانواده هستهای، بحران ناشی از اعتیاد به مواد مخدر و قاچاق مواد مخدر، بحران ناشی از کاهش سرمایههای اجتماعی یعنی کاهش اعتماد بین گروههای مختلف و نیز بین افراد ، بحرانهای بینالمللی که به اشکال مختلفی بر روی جامعه ما هم تاثیر میگذارد مثل بحران جهانی رکود اقتصادی و خیلی از بحرانهای دیگر صحبت میکنیم اما کمتر درباره بحرانهایی که بهدنبال انقلاب رسانهای در زندگی اجتماعی ما بهوجود آمده بحث میکنیم. سالها پیش آلبرت انیشتین گفته بود که من از این میترسم که توسعه فناوریها و تکنولوژیها موجب کاهش تعاملات انسانی شود ،یعنی آن روابط چهره به چهره، گرم، صمیمی و عاطفی که ما به عنوان انسان به آن احتیاج داریم در نتیجه گسترش تکنولوژیهایی مثل اتومبیل، تلفن و از جمله رسانههای ارتباطی مثل رادیو، تلویزیون، روزنامه و… کاهش پیدا کند. این البته تنها یکی از آن چالشهای ماست. ما باید در مورد این موضوع صحبت کنیم که انقلاب رسانهای در جامعه ما چه پیامدهای مثبت و سازنده و چه چالشها، تنشها و تضادهایی را به وجود آورده است. مسلما توسعه رسانهها پیامدهای سازنده فراوانی داشته که در مورد آن حتما صحبت خواهیم کرد ولی در کنارش یکسری تنشها و چالشهایی را هم بوجود آورده است. ما باید هر دوروی این سکه واقعیت رسانهای شدن یا انقلاب رسانهای در فرهنگ ایرانی را بحث کنیم .
دومین دلیل برای اهمیت بحث درباره رسانه و فرهنگ به این واقعیت برمیگردد که رسانهها به عنوان جهان امروزی که ما در آن استقرار پیدا کردهایم و به عنوان انقلابی که ساختار عواطف و احساس ما را دگرگون میکند، موضوعی است که ما به کمک تحلیل، تفسیر و توضیح چگونگی پیوند و مناسبات آنها با خودمان میتوانیم نوعی آگاهی انتقادی نه تنها درباره رسانهها و فرهنگ و روابط آن بلکه درباره کلیت زندگی اجتماعی بدست آوریم.
به عبارت دیگر ما نباید رسانه را تنها به عنوان کالایی که مصرف میکنیم بپنداریم. ما نباید منفعلانه در برابر رسانه ایفای نقش کنیم ما باید متوجه باشیم که همه هستی فردی و جمعی ما در جهان رسانه در حال شکلگیری است. در این وضعیت اگر منفعل باشیم در واقع مثل این است که در جهان واقعی زندگیمان یا به تعبیر جامعهشناسان «زیست جهانمان»، بیتفاوت و سست هستیم و گویی داریم به شیوه یک فرد تنبل، خودباخته، ترسو یا یک فرد ناآگاه در این جهان رسانهها زندگی میکنیم. ما باید به یک بینش کلی درباره جهان رسانه دسترسی پیدا کینم تا بتوانیم جایگاه خودمان را در فضای رسانهای و جهان رسانهای تعریف کنیم. بتوانیم یک شهروند خلاق و تاثیرگذار در این جهان رسانهای باشیم (فاضلی، ۱۳۹۲).
اکنون در این مطالعه با در نظرگیری تلفن همراه به عنوان یک رسانه تعاملی باید گفت که تلفن همراه نماد ارتباط همه جانبه عصر حاضر است و این خصیصه، تلفن همراه را به مفهوم جامعه مجازی فراگیر نزدیک می کند. تلفن همراه به عنوان تکنولوژی کاریزماتیک در مقایسه با تکنولوژی های دیگرچون کامپیوتر و لپ تاپ تجسم فرهنگی پیدا کرده و بصورت گسترده ای وارد زندگی اجتماعی مردم شده است (Fortunati, 2001: 87 ).
به موازات گسترده شدن رشد موبایل در جوامع، پیامدها و تاثیرات آن بر جنبه های مختلف زندگی نیز یکی یکی پدیدار شده واین نفوذ روند رو به رشدی را آغاز کرده است (موسوی، ۱۳۹۰: ۸۶) . پیامک یا سرویس پیام کوتاه به عنوان یک ابزار نوین ارتباطی دارای کارکردها و پیامدهای گسترده ای در حوزه های گوناگون اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است. امروزه سیستم پیام کوتاه بعنوان راهکاری تازه برای سرعت بخشیدن به امور روزمره - بطور جدی- نظر طیف وسیعی از افراد جامعه، بویژه جوانان را به خود جلب کرده است. استقبال بی نظیر از فن آوری پیام کوتاه که ارتباطی نوشتاری و سریع را دردسترس انبوه کاربران قرار می دهد در کشور ما به گونه ای بود که موجب تولد پدیده ای جدید با عنوان پیامک بازی شد (مقصودی و عرب، ۱۳۸۶: ۲۰۲) و کار به جایی رسید که در حال حاضر ارسال پیامکها در ایران با میانگین بیش از ۴۰ میلیون پیام در روز از کشور خاستگاهش یعنی انگلستان پیشی گرفته است. همچنین افراد هزینه ای را که بطور ماهانه برای تلفن همراه پرداخت می کنند بسیار بالاتر از هزینه ای است که برای مثال برای استفاده از اینترنت می پردازند (ذکایی، ۱۳۸۸: ۱۲۲).
امروزه تاثیرات و بسترسازی های تلفن همراه برای برخی مقاصد نامتناسب افراطی و گاه هنجار شکنانه و تخریبی آن موجب نگرانی نهادهای سیاسی و اجتماعی شده است. تلفن همراه بواسطه برخی ویژگی ها چون سرعت انتقال، تنوع مطالب و ارزان بودن آن که از شاخصه های مهم رسانه های پست مدرن می باشد، براحتی در اختیار افراد با سبک ها و هنجارهای مختلف اجتماعی قرار گرفته و این امر به مرور به میزان کنترل خانواده ها و مدارس و آموخته های نسل جدید و نیز کیفیت و جهت گیری های آموزشی و تربیتی خانواده ها، مدارس و جامعه را متاثر ساخته است(سبحانی نژاد: ۱۳۸۷: ۲۰).
خوب یا بد تقریبا همه مایکی از همین گوشی های تلفن همراه را در نزدیکی خود همیشه داریم. پس باید درباره چیزی که همیشه همراه ماست، بیشتر صحبت کنیم ؛ چرا که همچنان موضوعی به نسبت ناشناخته و تحت این عنوان کمتر مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است در حالیکه در جوامع غربی ادبیات و پژوهش های بسیار غنی در این رابطه هم در سطوح کمی و هم از نگرش کیفی انجام گرفته است؛ این در حالیست که اهمیت دادن به چنین موضوعی در ایران تازه در حال پیدایی است.
درحالی که باتوجه به روند رو به رشد استفاده از سرویس پیام کوتاه در میان جوانان ایرانی، و تغییر در مناسبات و الگوهای ارتباطی آنان هنوز پژوهشی جامع از دیدگاه های مختلف جامعه شناسان در خصوص پیامک و فرهنگ پیرامون آن صورت نگرفته است و با وجود این ، حجم مطالعات در این زمینه - در مقایسه با مطالعات انجام شده بر روی اینترنت - در حال حاضر حجم کوچک و ناچیزی را تشکیل داده است.البته خوشبختانه مطالعات و پژوهش ها در زمینه موبایل در غرب مدتی است شروع شده و به شدت در حال افزایش است و میتوان گفت که پژوهشگرانی چون کاتز، آخوس، فورتوناتی، لینگ، گسر، پلانت، پورو، ویرشینسکایا و… با مطالعات اخیر خود در زمینه موبایل، دانش و درک ما را نسبت به این تکنولوژی و تاثیرات اجتماعی آن تا حد زیادی تغییر داده اند. در بخشی از پژوهش هایی که تا کنون انجام شده کانون توجه پژوهشگران پی بردن به این مسئله است که در فرهنگ های مختلف مردم نسبت به کاربرد موبایل چگونه فکر می کنند و چه برداشتی از موبایل در ذهن خود دارند (موسوی، ۱۳۸۹: ۸۶).
علاوه بر آن می بایست بر این مسئله تاکید داشت که شناخت محتواها و مضمون های پیامک ها، به نوعی شناسایی ذهنیت و دریافت های مردم از زندگی و ارتباطات اجتماعی آنان می باشد. از آنجا که این محتواها در ارتباطی خودمانی توسط رسانه ای میان فردی به نام تلفن همراه صورت می گیرد و فرستنده و گیرنده پیام همدیگر را کاملا میشناسند و تا حدودی به همدیگر اعتماد دارند (جز در موارد خاص)، شناخت و تحلیل محتوای این پیام های کوتاه، در واقع شناخت پیام هایی است که در ارتباطات خودمانی مردم ارسال و دریافت می شود و چون بابت ارسال هر پیام مبلغی پول پرداخت می کنند، لذا این پیامها برای ارسال کنندگان آن مهم می باشد. از اینرو شناخت محتوای این پیام ها، به نوعی شناخت امور مهم ذهنی مردم، بویژه فرستندگان و گیرندگان پیامهای کوتاه می باشد (اکرامی، ۱۳۸۶: ۲۰).
در ادامه باید خاطر نشان کرد جامعه ایران جامعه ای در حال گذار بوده و معمولا در ارتباط با فناوری های جدید که غالبا بصورت وارداتی و نه خود جوش و در جهت رفع نیازهای آنی مردم پدید آمده است، دچار تأخر فرهنگی یا واپسماندگی فرهنگی بوده و نمی تواند از ظرفیت های وسایل ارتباطی به نحوی شایسته استفاده نماید. شناخت این پدیده های جدید، از جمله پدیده پیامک و فرهنگ شکل گرفته پیرامون آن میتواند به مسئولان امور اقتصادی، سیاسی و فرهنگی جامعه آگاهی و شناخت کافی را در جهت جلوگیری از تاخر فرهنگی ، اشاعه فرهنگ صحیح و مفید و بهره برداری از فرصتها و شناخت تهدیدات این پدیده بدهد (پیشین: ۲۱).چرا که هر فناوری برهم زننده نظم و سنت گذشته است. چنین روندی گسست و یا تاخر فرهنگی را در جامعه ایجاد خواهد کرد که اگر چاره اندیشی نشود به عدم تعادل ها میدان داده می شود (فیوضات، ۱۳۷۷: ۳۸۹).
هدف تحقیق
مطالعه حاضر می کوشد پیام کوتاه را بعنوان تسهیل کننده فرایند ارتباطی میان فردی بطور خاص مورد بررسی قرار دهد. از این منظر قابلیت های پیام های کوتاه و اثرات آن مورد مطالعه قرار می گیرد و کوشش میشود به آثار و پیامدهای مختلف آن برای جوانان ، و شناسایی فرصت ها ومحدودیت هایی که پیامک برای جوانان در پیش می آورد ، دست یابد. از آنجا که نتایج فردی و اجتماعی گسترده استفاده از سرویس پیام کوتاه در بین جوانان موضوعی است که با وجود اهمیت آن، چندان از دیدگاه های مختلف مورد بررسی قرار نگرفته است، پژوهش حاضر با فرض قرار دادن اینکه پیامک بویژه در میان جوانان دارای کارکردهایی بیش از صرفِ کانالی جهت اطلاع رسانی است، و بعنوان ابزاری نوین در اختیار جوانان، علاوه بر داشتن کاربردهای گسترده در حوزه های گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و… دچار پیامدهایی منفی و کژکارکردهایی نیز شده است و علاوه بر آن جوانان از ابزار پیامک جهت افزایش استقلال عمل، قدرت و فرد گرایی در جامعه بهره برداری نموده اند، پژوهش به سمت پاسخگویی به سوالات ذیل جهت دهی خواهد شد:
سوالات و فرضیات تحقیق:
از دیدگاه جوانان پیامک چه فرصت هایی در اختیارآنان قرار داده است؟
از دیدگاه جوانان پیامک چه محدودیت هایی را برای ایشان، با خود به همراه آورده است؟
از دیدگاه جوانان پیامک چه آثار و پیامدهایی در الگوهای ارتباطی و تعاملات آنان برجای گذاشته است؟
آیا در بین گروه های اجتماعی( جنسیتی، تحصیلی و وضعیت تاهل و…) از منظر کاربرد پیامک و آثار و پیامدهای آن تفاوت معناداری دیده می شود؟
فرضیه ۱: بین میزان استفاده از تلفن همراه و وابستگی به پیامک ارتباط معناداری وجود دارد.
فرضیه ۲: بین میزان استفاده از پیامک و جنست افراد ارتباط معناداری وجود دارد.
فرضیه ۳: بین میزان استفاده از پیامک و میزان تحصیلات افراد ارتباط معناداری وجود دارد.
فرضیه ۴: بین میزان استفاده از پیامک و وضعیت تاهل افراد ارتباط معناداری وجود دارد.
فرضیه ۵: بین میزان استفاده از پیامک و وضعیت اشتغال افراد ارتباط معناداری وجود دارد.
تعریف مفاهیم
تعریف مفاهیم کاری بیش از تعریف ساده یا قراردادی واژگان فنی یک علم است که به منظور فهمیدن امر واقعی صورت می گیرد. بنابراین در تعریف مفاهیم همه جنبه های واقعیت مورد نظر قرار نمی گیرند، بلکه فقط آن جنبه هایی برگرفته می شوند که برای تحقیق اصلی و اساسی به حساب می آیند. اما نخستین گام در تعریف هر مفهوم تعیین ابعاد آن است. اینک باید شاخص هایی را برای اندازه گیری هر بعد ارائه نمود. در واقع شاخصها نشانه های عینی قابل شناسایی و قابل اندازه گیری ابعاد مفهوم اند ( کیوی و کامپنهود، ۱۳۸۵: ۱۱۴).
چرا که نقطه آغاز لازم برای مطالعه هر پدیده ، بدست دادن معیاری است که با آن بتوان پدیده مورد نظر را از سایر پدیده ها مشخص و متمایز کرد (گلاک و استارک،۱۳۷۲: ۲۲ به نقل از محدثی گیلوایی،۱۳۷۶: ۳۶). اصلا قبل از اینکه تصور روشنی از موضوع داشته باشیم چگونه میتوانیم پیش برویم؟ از این مهمتر اگر ما نتوانیم تلاش کنیم که حد و مرز موضوعمان را در آغاز تعیین کنیم چگونه می توانیم مطمئن باشیم که تحقیق ما در بردانده همه آن چیزی است که به منظور پیشروی کافی مناسب است؟ (Hamilton,1995,p.11 به نقل از محدثی گیلوایی، ۱۳۷۶: ۳۷).
ارتباط
کلمه ارتباط که اکنون به جای لغت communication انگلیسی و فرانسه در ایران بکار می رود، مصدر باب عربی افتعال است (معتمد نژاد،۱۳۷۱: ۳۴).در فرهنگ فارسی معین مفهوم کلمه ارتباط چنین نوشته شده است: ارتباط بصورت مصدر متعدی بمعنی ربط دادن، بستن، بربستن، بستن چیزی با چیز دیگر و بصورت اسم مصدر بمعنی بستگی، پیوند، پیوستگی و رابطه می باشد (معین، ۱۳۸۶: ۱۸۹).
ادین امری، دانشمند امریکایی در کتاب «مقدمه ای بر ارتباطات جمعی» ارتباط را از ریشه لاتینی communis به معنی اشتراک می داند و آن را اینگونه تعریف می کند: «ارتباط عبارت است از فن انتقال اطلاعات و افکار و رفتارهای انسانی از یک شخص به شخص دیگر. به طور کلی هر فرد برای ایجاد ارتباط با دیگران و انتقال پیام های خود به ایشان از وسایل ارتباط جمعی استفاده می کند ( معتمدنژد ،۱۳۷۱: ۳۵). میشل چارنلی معتقد است کلمه ارتباط بطور مفرد شامل چگونگی بیان یک مطلب به فرد است ولی کلمه ارتباطات بصورت جمع معمولا به وسایل و روش های ارتباطی اطلاق میشود (پیشین،۳۷). در ادامه این تعریف به اعتقاد محسنیان راد ارتباط عبارت است از فراگرد انتقال پیام از سوی فرستنده برای گیرنده، مشروط برآنکه در گیرنده پیام مشابهت معنی با معنی مورد نظر فرستنده پیام ایجاد شود (محسنیان راد، ۱۳۷۸: ۵۷).
یکی از بهترین تعریف هایی که تا کنون درباره ارتباط بیان شده است و این تحقیق نیز این تعریف را پایه کار خود قرار داده است، متعلق به چارلز هورتن کولی دانشمند جامعه شناس امریکایی در کتاب معروفش سازمان اجتماعی است: ارتباط، مکانیسمی است که روابط انسانی بر اساس و بوسیله آن، بوجود می آید و تمام مظاهر فکری و وسایل انتقال و حفظ آنها در مکان و زمان، بر پایه آنها توسعه پیدا می کند. ارتباط ، حالات چهره ، رفتارها، حرکات، طنین صدا، کلمات، نوشته ها، چاپ، راه آهن، تلگراف، تلفن و تمام وسایلی که اخیراً در راه غلبه بر مکان و زمان، ساخته شده اند، همه را در بر می گیرد (معتمد نژاد،۱۳۷۱: ۳۸).
به هر جهت شناخت عناصر ارتباط عصر حاضر که موجب تشکیل این جهان زیست فشرده و درهم تنیده فرهنگی شده اند اهمیت ویژه ای دارد. سیستم جدید هم جلوه های فرهنگی را در جامعه در بر می گیرد و در واقع چند رسانه ای یا چند پیشگی نظام ارتباطی آن می تواند همه صورت بندی های بیانی و همه ارزشها، تخیلها و منافع را دربر گیرد و متحول سازد ( گراس، ۱۳۸۴: ۱۴ به نقل از محمدی، ۱۳۸۷) .
هر فرایند ارتباط ساده، عناصری به شرح زیر دارد که باعث همگرایی می شوند:
برقرار کننده ارتباط یا مبدأ
پیام
کانال یا مجرا