همچنین آن را از نام آرامی «کربلا تو»^[۲۰] به معنای چیزی که سر را با آن می پوشانند، گرفته اند (ابن منظور، ۱/۸۶). نیز آن را از «کربل» معنای نوعی گیاه که در آن جا فراوان می روید و یا از «کربله»^[۲۱] به معنای نرمی و سستی خاک در زیر پاها (یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۴۴۵)، و یا از واژه فارسی «کاربالا» یعنی کار بلند و والا یا آسمانی دانسته اند (فراهیدی، العین، ۵/۴۳۳)، که در عصر ساسانیان رایج بود و آن واژه در حقیقت معرب است. کربلا را به معنی رخاوت و سستی نیز آورده اند که دلیل آن رخاوت و سستی زمین آن است (شیروانی؛ بستان السیاحه، ۴۶۲).
سرزمین کربلا در ناحیه بیابانی و پر از تپه های باستانی واقع شده است. این سر زمین قریه «یونس بن متی» یکی از پیغمبران الهی بود و او از همین سرزمین مردمانش را به سوی خدا دعوت کرد. گفته اند که کربلا یکی از قریه های قدیمی منطقه «بابل» است که در قرون و اعصار گذشته بوده و شاهد این مطلب، وجود یکی از آثار باستانی واقع در نزدیکی «سده الهندیه» ایست (ابن منظور، ۱/۸۶).
قدیمی ترین شعری که به نام کربلا در آن آمده است شعر متعلق به معن بن اوس است که عصر جاهلیت را درک کرده است:
اذا هی حلّت کربلا فلعلعا فجوز العذیب دوناً فالنوابی
(الخلیلی، ۱۷).
برای سرزمین کربلا نام های دیگری ذکر کرده اند از جمله: طف، غاضریه، نینوا، عقر، النواریس، حائر.

طف
«طف» به ساحل و کناره های رود در سمت خشکی گویند (ابن منظور، ۹/۲۳۱). به عبارتی دیگر «طف» در لغت به سرزمین عرب مشرف بر بیابان عراق اطلاق می شود (یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۳۶). در متون تاریخی از کربلا به سرزمین طف یاد شده است (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۲/۲۳۱).
غاضریه
کربلا را به سبب سکونت طایفه ای به نام بنی غاضر، از قبیله بنی اسد، در نزدیکی آن، غاضریه نیز می نامند (فراهیدی، العین، ۴/۲۶۵). آن جا آبادی وسیع و پر رونقی بود که در کنار فرات و در شمال کربلا قرار داشت و به آن متصل بود (یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۱۸۳). در حقیقت به همان مکانی اطلاق می شد که تقریباً اکنون حرم ابوالفضل (ع) است (آل طعمه، ۲۵).
نینوا
نینوا شهری تاریخی در مقابل موصل از سرزمین بابل است که کربلای قدیم نیز جزء آن بوده است لذا قدمت آن به عصر تمدن بابل می رسد (الخلیلی، ۱۵). این شهر پایتخت دولت آشور و این نام از اسامی آشوری است (یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱/۸۱). در دوره های بعد، این منطقه به قریه ای تبدیل شد که در نزدیکی کربلای قدیم قرار داشت (ابن منظور، ۱۲/۴۳۰).
در کتاب «مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع» این گونه آمده است: «در منطقه آباد کوفه ناحیه ای واقع است که نینوا نامیده می شود و کربلا نیز جزئی از آن است که امام حسین (ع) در آن کشته [شهید] شد» (ابن عبدالحق بغدادی، ۳/۱۴۱۴).
عقر
«عقر» در لغت به شکاف و فاصله میان دو مکان گفته می شود (فراهیدی، العین، ۱/۱۵۱). از آن جا که این مکان بابل و کربلا و نزدیک به بابل بود، آن را عقر و عقر بابل می خواندند (یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۱۳۶). عقر ، مکانی بین واسط و بغداد است ( بیهقی ، ۳۰۱) . هنگامی که در سال ۶۱ هـ . ق امام حسین (ع) به این منطقه رسید و لشکریان عبیدالله بن زیاد قافله آن حضرت را محاصره کردند ( براقی نجفی ، ۱۷۵) ، حضرت به روستای «عقر» اشاره کرد و فرمود: نام این روستا چیست؟ جواب دادند: نامش «عقر» است. حضرت فرمود: از «عقر» به خدا پناه می بریم. سپس فرمود: نام این سرزمین چیست؟ گفتند: کربلا. فرمود: سرزمین در دو رنج و بلا (همدانی، ۸۶).
نواویس
این نام ریشه ای مسیحی و سریانی دارد که به قبرستان مسیحیان، واقع در شمال غرب کربلای کنونی گفته می شد. امروزه، این قبرستان کنار دریاچه سلیمانیه، در محله ای به نام «براز علی» واقع شده و حسینیه نامیده می شود (آل طعمه، ۲۵).
حائر
به محل دفن نواده رسول خدا (ص) در سرزمین کربلا، حائر یا حائر حسینی گویند. «حائر» در لغت، اسم فاعل از حار – یحیر است و به جایی گفته می شود که آب در آن جمع شود و بیرون نرود (ابن منظور، ۴/۲۲۳). به عبارتی دیگر، به حوض یا مکانی گویند که آب و مسیل آن از زمین های مجاور به سوی آن سرازیر شود، اما آب در آن دور زند و فراگیر نشود. این نام و مخفف آن «حیر» در متون تاریخی به کربلا و حائر حسین، به مکان قبر و محدوده مزار امام حسین (ع) گفته شده است (فراهیدی، العین، ۲/۱۷۰).
در باره ی علت تسمیه این منطقه به الحائر این بوده است که در دوران المتوکل خلیفه عباسی، خلیفه دستور داد که قبر شریف امام حسین (ع) را به آب ببندد تا ویران گردد و هنگامی که آب رودخانه را بدین سو سرازیر کردند آب تا نزدیک قبر رسید و تنها گردا گرد آن را گرفت و از همان زمان به نام الحائر «آب سرگردان» نامیده شد ( قریشی ، ۱۷۹).
۳-۴-۳ سیر تاریخی شهر کربلا
شهر کربلا در دوره های مختلف زمانی، نقش عمده ای در تاریخ اسلام و قبل از اسلام است و مرکز تمدن، شکوفایی فرهنگی، دینی و عمرانی محسوب می شده است. (الانصاری، ۳۷).
۳-۴-۳-۱ کربلا قبل از اسلام
موقعیت جغرافیایی منحصر به فرد کربلا از زمان های قدیم موجب اهمیت خاص این منطقه شده است. این شهر به علت نزدیکی به بابل به تمدن اقوام سامی به خصوص بابلی ها وابسته است و در واقع، پلی ارتباطی برای مهاجرت اقوام سامی و عربی بین سرزمین های شام، جزیره العرب و سواد عراق محسوب می شده است. کربلا اولین مرکز سکونت سامی عربی در منطقه فرات میانی و حلقه ارتباطی راه های اصلی زمینی از طریق منطقه عین التمر به سمت تمام شهرها به حساب می آید. واقع شدن این شهر در جنوب غربی بغداد نزدیکی رود فرات به آن، قرار گرفتن در منطقه آب و هوایی معتدل، واقع نشدن در شمال و جنوب عراق و علاوه بر آن، داشتن اراضی حاصلخیز باعث جذب برخی قبایل گروه ها و قافله هایی شد که در قسمت غربی شبه جزیره عربی رفت و آمد داشتند. عوامل مذکور قبل از ظهور اسلام نیز به مدت طولانی کربلا را به مرکز تجمع مردم تبدیل کرده بود (الانصاری، ۳۸).
شکوفایی کربلا در دوران کلدانی ها نیز ادامه یافت. ماسینیون می نویسد:« کربلا از قدیم معبد کلدانی ها بود و آن معبد در شهری که نینوا نامیده می شد قرار داشته است» (خطط الکوفه ، ۶۶).
۳-۴-۳-۲ کربلا در دوران اسلامی
آنچه می توان در باره ی تاریخ قدیم کربلا در زمان فتح اسلامی گفت این است که این منطقه، منطقه ای زراعی واقع در ساحل فرات بوده که به علت حاصلخیزی خاک و فراوانی آب اقوام ساکن در آن به کشاورزی مشغول بودند (الانصاری، ۴۵).
شهر کربلای فعلی به عنوان یکی از سرزمین های مقدس اسلامی، هم زمان با شهادت امام حسین (ع) در حادثه عاشوری سال ۶۱ هجری (۶۸۰ م) به وجود آمده (ر.ک : یاقوت حموی، ۴/۴۴۵)، تاریخی مختلف شاهد تحولاتی بوده که بر شکوفایی و توسعه عمرانی آن تاثیر گذاشته است. این شهر و حرم های مقدس آن طی دوره های اسلامی مورد توجه بسیاری از حاکمان و رهبرانی که در عراق به قدرت می رسیدند و نیز دولت های صاحب تمدن آن روز، به خصوص خلفای عباسی، آل بویه، الجلایر، صفویه و عثمانی قرار گرفته است (الانصاری، ۳۷).
هنگام ورود امام حسین (ع) به این سرزمین، ایشان نام آن را پرسید. در میان نام هایکی کربلا بود، فرمود: «ارض کرب و بلا» و خواست از آن خارج شود که نگذاشتند (یاقوت حموی، معجم البلدان، ۴/۴۴۵).
دو روز پس از واقعه عاشورا یعنی در روز دوازدهم محرم سال ۶۱ هـ.ق قبیله«بنی اسد» اقوام به دفن اجساد مطهر امام حسین (ع) و ابوالفضل العباس (ع) و سایر یاران آن حضرت (ع) نمودند و با این کار خود پایه گذار تاسیس شهری بزرگ در سال های بعد شدند. در سال ۶۶ هـ.ق هنگامی که مختار ثقفی بر شهر کوفه مستولی شد، بر بالای قبر شریف گنبدی از آجر و گچ ساخت و محمدبن ابراهیم بن مالک اشتر متولی این کار شد و مرقد مذکور دارای دو در شرقی و غربی بود و این گنبد تا دوران خلافت هارون الرشید پا برجا بود .ظاهراً گنبد مذکور تا سال ۱۳۲ هـ.ق که امام صادق به زیارت جدشان مشرف شده بودند پابرجا بوده است (همدانی، ۸۶).
در سال ۱۹۳ هـ.ق هارون الرشید به وسیله حکمران خود در کوفه که موسی بن عیسی نام داشت، عرصه را بر زائران امام حسین (ع) تنگ نموده و قبه و بنای یاد شده را خراب کرد(طبری ، ۱۲/ ۵۳۸۸).
در سال ۱۹۸ هـ.ق گروهی از شیعیان مجدداً حرمی بر سر قبر مطهر ساختند و در سال ۲۰۱ هـ.ق مامون عباسی دستور داد که حرم و گنبدی بهتر از قبل بر سر قبر مطهر امام حسین ساخته شود.
در سال ۲۳۲ هـ.ق متوکل عباسی به خلافت رسید و تلاش های بسیاری را برای خراب کردن آثار باقیمانده اهل بیت و از بین بردن قبور مطهر آن نمود و چهار بار در طی سالهای ۲۳۲ و ۲۳۶ و ۲۳۷ و ۲۴۷ هـ.ق اقدام به تخریب حرم مطهر و شخم زدن زمین های آن نمود تا بتواند آثار آن را از بین ببرد ولی تمامی تلاشهای وی با شکست مواجه شد. (همو ، ۵/۴۴۶-۴۴۹).
در سال ۲۴۷ هـ.ق منتصر عباسی پس از کشته شدن پدرش المتوکل دوباره آثار متبرکه اهل بیت (ع) را تجدید بنا کرد و دستور داد که در اطراف مشهد حسینی خانه هایی ساخته شود و بدین گونه اولین شخصی که در کربلا سکونت اختیار کرد یکی از نوادگان امام حسین (ع) به نام «سید ابراهیم مجاب فرزند محمد عابد فرزند امام کاظم (ع) » بود (طباخ، ۱۸۸).
در سال ۲۷۱ هـ ق «حسن علوی» حاکم طبرستان و دیلم به زیارت حرم مطهر رفته و دستور داد که مسجدی در جوار آن ساخته شود. (صالح احمد، ۴۷۶).
در سال ۲۸۳ هـ.ق در اثر ازدحام زائران حرم مطهر، سقف حرم فرو ریخت و تعدادی از زائران کشته و زخمی شدند و گفته می شود که این بار بر اثر توطئه الموفق بالله ولیعهد بوده است. (همدانی، ۸۷).
در سال ۲۸۰ هـ. ق محمد بن زید حاکم گرگان به زیارت مرقد مطهر آمد و دستور داد که گنبد مجلل و باشکوهی برای حرم ساخته شود و در کنار آن بارویی کشیده و خانه هایی برای زائرین و مجاورین حرم ساخت. (نجمی، ۶۳). در سال ۳۱۳ هـ.ق رهبر قرمطیان «ابو طاهر جنایی» به زیارت حرم مطهر مشرف شد و خود و پیروانش گرد حرم طواف کردند و سپس بدون آن که به کسی آزاری برسانند باز گشتند. ( براقی، ۴۷۸).
در سال ۳۶۶ هـ.ق امیر عزالدوله آل بویه به زیارت حرم مطهر امام حسین (ع) مشرف شد و این امر باعث افزایش مهاجرت شیعیان به کربلا و ساخت و ساز آنان گردید. (بیرونی، تحدید نهایات الاماکن… ،۲/۷۴).
در سال ۳۶۷ هـ.ق عضدالدوله آل بویه بر بغداد مستولی شد و از آنجا عازم زیارت امام حسین (ع) گردید و از آن پس سالی یک بار به زیارت مرقد مطهر می رفت (همدانی، ۸۷).
در سال ۳۶۹ هـ.ق «ضبه بن محمد اسدی» حکمران شهر «عین تمر» با کمک برخی از عشایر عرب، به شهر کربلا یورش برد و آن را تصرف کرد و اهالی آن را کشته و اموال آنان و اموال موجود در خزانه حرم مطهر را به تاراج برده و به بیابان باز گشت. هنگامی که عضد الدوله از این موضوع آگاه شد لشکری را به جنگ او فرستاد و چون «ضبه اسدی» تاب مقاومت در برابر لشکر عضد الدوله را در خود ندید، زن و بچه و اموال خود را رها کرده و از معرکه گریخت. (خلیلی، موسوعه العتبات المقدسه، ۸/۳۶۰).
در سال ۳۷۲ هـ.ق اولین باروی شهر در دوران حکومت عضدالدوله آل بویه گرداگرد آن کشیده شد و مساحت آن ۲۴۰۰ متر مربع بود. وی برای شهر رودخانه ای کشید و زمین های آن را وقف حرم مطهر کرد تا از پول وقف هزینه روشن کردن چراغ های حرم تامین شود و همچنین خانه ها و بازارهایی ساخت و به ساکنان شهر هدایا و عطایا داد و دستور ساختن مدرسه اولیه عضدیه را داد و مسجدی به نام «راس الحسین» ساخت (لسترنج، ۸۵).
در سال ۴۱۲ هـ. ق وزیر معروف آل بویه «حسن بن فضل بن سهلان رامهرمزی» با روی دوم شهر را بنا کرد و در چهار سوی آن دروازه آهنی نصب کرد (ابن اثیر، ۹/۲۹۵).
۳-۴-۴ آثار تاریخی کربلا
کربلا شهری است با پیشینه درخشان تاریخی و فرهنگی و از زمان های بسیار کهن آثار تاریخی زیادی را در خود جای داده است. امروزه، گرچه بسیاری از آن ها از بین رفته اند، همان مقدار باقی مانده نشان از این سابقه تاریخی دارد.
قلعه اخیضر
این قلعه در منطقه ای به همین نام در بیست کیلومتری غرب شهر کربلا واقع تاریخ بنای آن به زمان های کهن بر می گردد و در مورد بانیان آن اختلاف نظر وجود دارد. در داخل قلعه مسجد کوچکی وجود دارد و اطراف دیوارهای آن به صورت برج ساخته شده است. (قائدان، ۱۵۷).
قصر عطشان
زمان ساخت این قصر به عصر عباسی باز می گردد و درسی کیلومتری جنوب غربی کربلا واقع است. امروزه بخشی از دیوارها و طاق های آن باقی مانده که با آجرهای بسیار محکم ساخته شده اند. این دیوارها و طاق ها به عنوان اسلحه خانه و یا پناه گاه برای زائران بود. (تاورینه، ۹۵) گفتنی است قصرهایی چون این مقاتل و نیز دیواره ای شهر کربلا تا قرن چهاردهم هجری بر پا بوده که امروزه تخریب گشته اند. (قائدان، ۱۵۸).
مقام امام صادق (ع)
در اطراف حرم امام حسین (ع) در زمین های معروف به جعفریات، قبه و زیارت گاهی وجود دارد که گفته می شود امام صادق (ع) هنگام زیارت امام حسین (ع) در آن مکان با آب نهر فرات غسل زیارت می کرد. این نقطه در ساحل غربی نهر علقمه قرار دارد و گنبد این مقام با کاشی مزین است. (آل طعمه، ۱۳۱- ۱۳۰).