۲-۲۲- جایگاه مسجد در ساختار فضایی و کالبدی شهر و محله‌ای
در شهرها و محلات اسلامی، مساجد و فضاهای وابسته به آن همراه دیگر مراکز زیارتی و آموزشی، بعد معنوی و فکری شهرها را به‌وجود می‌آورند. در شهرهای اسلامی، محلات مسکونی، بازار و سایر مراکز اقتصادی و اجتماعی با پیروی از نظم خاصی حول محور مساجد قرار گرفته‌اند. در واقع مسجد همچون چشمه‌ای با صفا جویبارهای معنوی خود را به سوی محلات و اماکن جاری ساخته و نوعی فرهنگ پویای دینی را تبلیغ می کند (بمات،شهراسلامی،ترجمه حلیمی و اسلامبولی:۱۱).
فضاهای شهری، خانه ها و محلات از ارزش هایی تأثیر پذیرفته اند که در مسجد بر آنها تأکید شده است. در شهر اسلامی هر چه از اماکن مذهبی نظیر مساجد، فاصله گرفته می شود، دایره گسترده تر شده و ازفشردگی آن کاسته می شود، مساجد به همراه زیارتگاه ها و تکایا، چنان در چشم اندازهای فرهنگی موثر واقع می شوند که در غالب آنها تنها ساختمان مرتفع شهری این اماکن هستند. همچنین در بافت شهری و محله ای، نقش مسجد آن قدر تعیین کننده و حساس است که گاهی مسیر اصلی خیابان را از ادامه و تعویض باز می دارد، به پاره ای از مشاغل اجازه فعالیت نمی دهد و در عین حال برخی حرف ها را به شدت جذب می کند (شکویی،۴۰۵:۱۳۵۴).
خانه‌ی شخصی، فضای داخلی بسته‌ای است که ضمن تامین آرامش و امنیت خانواده، اندرونی اعضای آن به شمار می‌آید. پنجره‌ها کمتر به خانه‌های مجاور و کوچه‌ها اشراف دارند. البته پنجره‌ها چنان مشبک تهیه گردیده‌اند که افراد داخل منزل بتوانند فضای اطراف و مناظر محله‌ای را نظاره‌گر باشند بدون این‌که خودشان دیده شوند.
کوچه ادامه خانه است و به‌عنوان دالان تلقی می‌گردد، تا آن که معبری برای داد و ستد، گردش و وقت‌گذرانی باشد. در شهرهای اسلامی کهن، هیچ نشانه‌ای از خانه در نخستین وهله، میزان تمکن و دارایی ساکن خانه را مشخص نمی‌نمود چرا که پیوستگی و تداخل پیچیده‌ای میان مسکن فقرا و اغنیا وجود داشت. آن‌چه که محلات زیبا را از خانه‌های ساده‌تر تفکیک می‌‌نمود، وجود مجموعه‌های ساده، متوالی و متحدالشکل بود. در صورتی‌که در نوگرایی جدید، منطقه‌بندی و تقسیم‌بندی جدید شهری کاملاً قابل تشخیص بوده و شکاف طبقاتی را ترسیم می‌‌نماید. در شهر اسلامی هر چه از اماکن مذهبی نظیر مساجد، فاصله گرفته می‌شود، دایره گسترده‌تر شده و از فشردگی آن کاسته می‌شود (بمات،شهراسلامی،ترجمه حلیمی و اسلامبولی:۱۱۶).

در شهرها و محلات ایران، مساجد به همراه زیارتگاه‌ها و تکایا، چنان در چشم‌انداز‌های فرهنگی موثر واقع می‌شوند که در غالب آنها تنها ساختمان مرتفع شهری این اماکن هستند. همچنین در بافت شهری و محله‌ای، نقش مسجد آن قدر تعیین کننده و حساس است که گاهی مسیر اصلی خیابان را از ادامه و تعویض باز می‌دارد، به پاره‌ای از مشاغل اجازه فعالیت نمی‌دهد و در عین حال برخی حرفه‌ها را به شدت جذب می‌کند(شکویی،جغرافیای شهری جلد۴۰۵:۲).
شهر یا محله‌ای که با محوری مقدس احداث گردیده و سازندگان آن پی‌گیر تحقق معماری مذهبی بوده‌اند جامعه‌ای را به یاد می‌آورد که باید منسجم، صمیمی و متحد باشد. در این صورت تمامی ساختار شهر یا محله، یک خانه را تشکیل می‌دهد. از این جهت برای نشان دادن جامعه شهری (بیت‌الاسلام) مطرح گردیده و در حقیقت بعد انسانی و معنوی بر فضاهای فیزیکی و کالبدی تفوق می‌یابد(بمات،شهراسلامی،ترجمه حلیمی و اسلامبولی:۸۸).
همبستگی مذهبی و پیوندهایی که در مسجد محله استحکام و استمرار می‌یابد مرزبندی‌های اقتصادی و طبقاتی را به تحلیل برده و گروه‌های غنی در کنار اقشار کم‌درآمد، در نهایت صلح و صفا زندگی می‌کنند. فضاهای مسکونی نیز در قرار گرفتن کنار یکدیگر این انسجام و معیارهای ارزشی را رعایت می‌نمایند؛ زیرا می‌کوشند تا در ساختن خانه، همسایه‌های خویش را از نور و نسیم هوا و فضای باز محروم نساخته و زمینه‌های نگاه توأم با گناه را در ساخت‌وسازها فراهم ننمایند(بمات،شهراسلامی،ترجمه حلیمی و اسلامبولی:۱۰۴).
۲-۲۳- نقش مساجد در توسعه فضایی و کالبد شهری و محله‌ای
در بررسی‌های به عمل آمده از قدیمی‌ترین مساجد ایران، این گونه به نظر می‌رسد که مرکزیت و محوریت مناطق مسکونی با مساجد بوده و در مکان‌یابی مساجد سعی گردیده که این اماکن جهت کلی شهر و ساختمان‌های مسکونی را مشخص نماید (شهرداری تهران،۴:۱۳۸۶).
در بررسی بافت قدیمی اکثر شهرهای ایران جهت جغرافیایی تمامی ساختمان‌ها خصوصاً‌ ساختمان‌های مسکونی هم‌جهت با مسجد و هم‌مسیر قبله بوده و عموماً‌ مساجد دارای درب‌های مختلف در سه امتداد غیرقبله می‌باشند به صورتی که دسترسی به این مراکز در هر مسیری امکان‌پذیر باشد(زم رشیدی،نقش مسجد در معماری ایران:۱۹و۲۰)
از این رو مهم‌ترین نقش مساجد در توسعه فضایی و ساختاری محلات شهری در این است که چون مساجد اغلب به عنوان مراکز عمومی،‌ فرهنگی و مذهبی به شکل یک مجتمع برخوردار از کلیه امکانات فرهنگی اعم از سالن مطالعه، کتابخانه، سالن اجتماعات و صحن و رواق طراحی گردیده‌اند از این رو امکان انسجام هرگونه فعالیتی در این مراکز در جهت اشاعه فرهنگ دینی و رفاه حال ساکنین محلات شهری فراهم می‌باشد این امر خود به طراحی محیط سازمان‌دهی شده با کارکردهای متعدد در نظام محله‌ای منتهی می‌گردد. مجموعه این موارد ضرورت توجه به احیاء این عناصر اصیل شهرهای اسلامی در ساختار و عملکرد شهرهای امروزین می باشد و شاید راه فائق آمدن بر مشکلات عدیده مدیریت و اداره شهرها محسوب گردد. (میرمحمدی، تأثیر فرهنگ اسلامی بر پیدایش و دگرکونی شهرها:۱۵۴).
۲-۲۴- زیارتگاه در روند توسعه محلات شهری
زیارتگاه از مهمترین رویکردهای توسعه، توجه به سرمایه های اجتماعی و تقویت شاخص های کمی و کیفی و به کارگیری آن در توسعه کشور است. این رویکرد نه تنها به قابلیت زمینه سازی برای رشد و گسترش سرمایه های اجتماعی توجه دارد بلکه معتقد است تقویت سرمایه های اجتماعی نقش مهم و حیاتی در ابعاد مختلف توسعه جامعه دارد. چنین رویکردی اساس توسعه را بر پایه بنیان معرفی و نظام فکری خود پی ریزی می کند و چنین نگرشی ضمن استفاده از تجارب سایر جوامع از نگاه کلیشه ای و اقتباسی اجتناب می کند . عنصر دین به ویژه دین مبین و کامل اسلام و تجلیگاه آن که همانا زیارتگاه ها می باشند از مهمترین سرمایه های اجتماعی محسوب می شود که همواره نقش تعیین کننده ای در توسعه جوامع به ویژه جوامع محله ای و شهری دارد. زیارتگاه نهادی است که در اجرای عدالت اجتماعی و توزیع متناسب بیت المال ، فقر زدایی تبعیض زدایی نقش مهمی را ایفا می کند ، علاوه بر این ها زیارتگاه در انعکاس نقطه نظر ها و پیشنهادهای مردم شهرها و محله ها به مسئولان و تاثیر گذاری بر روند تصمیم گیری و مدیریت خرد کشور می تواند بسیار تاثیر گذار باشد. به طورکلی نقش دین در کاهش آسیب پذیری اجتماعی و ارتقای سطح ارزشهای اخلاقی و انسانی و بالا رفتن ضریب امنیت و مشارکتهای مردمی و مسئولیت های اجتماعی تردید ناپذیر می باشد ، اما در حال حاضر از امکانات زیارتگاه ها و توانمندی های ساکنان محلات برای توسعه مسائل فرهنگی ، اجتماعی و اقتصادی محله به درستی استفاده نمی گردد و برنامه های زیارتگاه ها بدون در نظر گرفتن خواستها و نیازهای ساکنان به روش های غیر کار آمد انجام می گیرد.
باید به این موضوع توجه داشت که یافتن راه حل مشکلات اجتماعی فقط با تکیه بر توان دولت ها شدنی نیست و در این میان کاربری مذهبی به عنوان پایگاه تبلیغ دین اسلام و تاثیر آن بر بسیاری از آثار اجتماعی مثل اخلاص، تقوی، سامان دهی زندگی و نظم ، نقش مهمی را در حل مشکلات اجتماعی به ویژه در سطح محلات شهری ایفا می کند.
۲-۲۵- شکل گیری فضاها و نواحی فرهنگی بر مبنای مذهب
مذهب به مثابه یکی از معیارهای تمیز نواحی تلقی می شود. نواحی مذهبی بر اساس پیروان ادیان یکتا پرستی از گستردگی جغرافیایی خاصی برخوردارند. لذا، نواحی مذهبی می توانند براساس ویژگی های مبرز و تخصصی تر مذاهب و در مواردی بر مبنای کارکرد آن ها مورد مطالعه قرار گیرند (Roger.W,2000,p159). مرز نواحی فرهنگی- مذهبی به هیچ رو شدد نبوده، به طوری که غالبأ پیروان دیگرمذاهب نیز به هم زیستی در یک محیط کوچک متجانس مذهبی، خو گرفته اند. بدین سان، ضرورت مطالعه نواحی مذهبی در غالب پویا مطرح می باشد. در شکل گیری نواحی مذهبی، تفکیک میان مذاهب گوناگون از اهمیت اساسی برخوردار است.پیروان ادیان جهان شمول با توجه به حقانیتی که در ایدئولوژی مذهبی خود می یابند، سعی در گسترش جغرافیایی و کسب پیروان فزون تر دارند، درحالی که انبساط جغرافیایی و مقبولیت جهانی در مذاهب نژادی و اقلیتی مطمح نظر نمی باشد.
جهان شمول ترین ادیان از نقطه نظر پوشش جغرافیایی و تعداد پیروان، دین مسیح است. حقانیت دین اسلام نیز موجبات گسترش جغرافیایی آن را فراهم آورده است، به طوری که ایجاد نواحی ممیزه مذهبی- فرهنگی در سطح سیاره زمین نموده است. سیمای نواحی مذهبی، به طور پراکنده ای تحت تاثیر دین یهود به ویژه در میان جوامع شهرنشین قرار داد. شمال هند مجاور به رودخانه سند، خواستگاه مذهب هندو با قدمتی بیش از۳۵۰۰سال می باشد که گستره جغرافیایی عمده ای را به خود اختصاص نداده است. بوداییسم نیز که در پای کوه های هیمالیا، حدود۵۰۰سال قبل از میلاد بنیان گذاری شد، از نواحی نسبتأ عمده مذهبی – فرهنگی به شمار می آید. نواحی بسیار محدودی در جهان نیز معرف پیروان آیین شرک و بت پرستی بوده که به حلول روح مقدس در کالبد برخی اجرام و عوارض نظیر رودخانه، قلل کوه ها و باتلاق ها معتقد هستند. بالاخره در پاره ای از مناطق شهری، نواحی لامذهب کوچکی تشکیل یافته که در پیدایش آن ها دولت ها نقش اساسی داشته اند.
کره زمین شاهد شکل گیری نواحی فرهنگی براساس انواع مذاهب می باشد که گستره جغرافیایی آن ها و کمیت پیروان شان تابع اصول تئوری پخش با توجه به عملکرد موانع و عوامل مداخله کننده می باشد.
۲-۲۶- کاربری مذهبی
یکی از بارزترین ارکان و چشم انداز شهر اسلامی (کاربری مذهبی)و تاثیر آن بر شکل گیری کالبدی و فضایی شهر است. کاربری های مذهبی در سلسله مراتب خدمات شهری به شرح ذیل می باشد. اراضی که برای احداث اماکن مذهبی از قبیل مسجد ، حسینیه، کلیسا و آتشکده و… در نظر گرفته می شود. اراضی مذهبی رده محله شامل: مساجد کوچک، تکایا و حسینیه ها، اراضی مذهبی رده ناحیه شامل: مساجد و فاطمیه ها، ‌اراضی مذهبی رده منطقه شامل: مساجد بزرگ و هیئت ها، اراضی مذهبی رده حوزه شامل: مجتمع های مذهبی، دارالتبلیغ ها و مهدیه ها، اراضی مذهبی رده شهر و فرات شامل مساجد اصلی شهر، خانقاه،‌ کلیساها و کنیسه ها، امامزاده ها، بقاع متبرکه، ‌مصلی، ‌آتشکده ها و معابد.
۲-۲۷- اکولوژی مذهبی
برقراری روابط هامونیک میان انسان و محیط به منزله کارکرد عمده بعضی از مذاهب تلقی می شود. بدین ترتیب که محیط طبیعی خود منجر به قبول پاره ای از باورها و اعتقادات مذهبی در میان قبایل گردیده است.
انجام مراسم مذهبی در قالب دعا به منظور ریزش باران توقف زلزله و به طور کلی کنترل ارواحی که در ایجاد بلایای طبیعی موثرند، از آن جمله می باشند. تخریب مزارع توسط ملخ در شمال چین منجر به ایجاد۹۰۰ معبد به منظور پرستش خدایان ملخ گردیده است(Chris.C,1994,p219).
پاره ای از عوارض و مناظر موجود در طبیعت به دلایل گوناگون از جمله فردیت و انزوای جغرافیایی، دگرگونی فاحش با سیمای جغرافیایی مجاور (وجود قله منفرد و بلند در میان اراضی بسیارپست) و رنگ و شکل خاص، از قداست خاصی بر خوردار هستند. در میان اجرام و مناظر متنوع موجود در طبیعت، ناهمواری ها و به ویژه قلل کوه ها به دلایل گوناگونی در اشکال شان، تنوع رنگ آمیزی و یا طبیعت آتشفشانی آن ها از قداست و مقبولیت بیشتری در مقایسه با دیگر مظاهر و نمودهای فیزیکی طبیعی برخوردار هستند. به اعتقاد ریشتوفن(Rochthofen) شکل خاص کوه ها و به ویژه نیم رخ قلل، سمبل گویاتری از پرستش محسوب می شود. قله قیفی شکل فوجی در ژاپن بیانگر تقدس بیشتری می باشد به گونه ای که حتی پرواز بر فراز آن ممنوع گردیده است(Fickeler,1962,p94-117). همچنین برنامه ریزی فیزیکی و توسعه شبکه ارتباطی وحمل و نقل در شهرهای ژاپن تحت تاثیر وجود قلل و ناهمواری های مقدس قرار دارد(Ibid:110).
قداست رودخانه ها در مقایسه با ناهمواری ها کمتراست. منشاء تکریم و تقدس آب در اهمیت آن به عنوان منشاء حیات، مظهر صلح(آب راکد) سمبل حرکت(آب های جاری) و قدرت معجزه نهفته می باشد. رود مقدس گنگ در هندوستان سالانه زائران زیادی به سوی بنارس هدایت می کند.
تقویم بسیاری از مراسم مذهبی و یا حلول سال نو در پاره ای از ادیان، خود نمودی از حضور طبیعت را عرضه می دارد. سال نو یهودیان درآغاز فصل پاییز مبین اختتام خشکی تابستانه مدیترانه و شروع سال جدید کشاورزی همزمان با بارش های پاییزه می باشد. جشن ایستر برای مسیحیان نوید آمدن بهار را همراه دارد.
۲-۲۸- کارکرد زیارتگاه ها
۲-۲۸-۱- کارکرد مذهبی
این کاربری مهمترین و اصلی ترین پایگاه تجلیات عقیدتی، اجتماعی و سیاسی در قرون گذشته و حال است و الگوی کلی و هویت مشترک شهرهای اسلامی به شمار می رود و در همه حال و همه شکل از سوی مسلمانان، مکان جمعی مقدسی شنخته شده و به تناسب حال و روز مردمان، نقطه عطف اجتماعی بوده است. زیارتگاه ها از جمله اماکن مذهبی هستند که پس از ورود اسلام به ایران و ماوراالنهر در این سرزمین ها به وجود آمده اند. این جایگاه های مقدس یکی از مظاهر ویژه دین اسلام محسوب می شود. مظهری که در طول حیات خود نه تنها کارکرد مذهبی متعددی را برای دین اسلام ارائه کرده است بلکه وظایف مظاهر دیگر اسلامی نظیر مسجد را نیز به نحو مطلوب به انجام رسانده است. دلایل این ادعا را می توان در نقشی که زیارتگاه ها در انجام دادن اعمال مذهبی مانند: نماز و عبادت معینی در حکم عبادتگاه و نماز خانه و هم چنین مرکزی برای تصمیم گیری های اجتماعی – سیاسی ایفا می کنند، جست و جو کرد چون که «در سراسر ایران بسیاری از امام زاده ها به عنوان جانشین مسجد ایفای وظیفه می کنند» (هیلن براند،۲۵:۱۹۸۸).
۲-۲۸-۲- کارکرد تاریخی
با توجه به آثار و بناهای باقی مانده از گذشته، تاریخ و سابقه یک قوم به دست می آید. یکی از مهم ترین این آثار، بناهای تاریخی هستند که در هر گوشه از اجزای خود کلیدی نهفته دارند، کلیدی که می تواند گنج پنهان و گمشده تاریخ بشر را بگشاید. زیارتگاه ها با تاریخ و سوابق محلی که در آن قرار گرفته اند و یا قومی که حیات و ثبات خود را مدیون آن هستند، عجین شده اند . این پیوستگی سبب شده است تا این اماکن از عناصر مهم تاریخی به شمار روند. غباری که در هر گوشه از آنها می توان اثری ، هنری، دستمایه ای و جای پایی از گذشته ها را یافت. «چگونگی ساخت یک امامزاده و تاریخ ساخته شدن آن و انگیزه هایی که باعث به وجود آمدن آن شده است، روایت ها و حکایت هایی که در مورد آن نقل می شود، همگی به باز شدن گره هایی کور و نکات مبهم تاریخ کمک می کنند».
کارکردهای تاریخی زیارتگاه ها به دلیل ارتباط و تلفیقی که بین مذهب و فرهنگ یک قوم ایجاد کرده اند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است مجموعه آرامگاهی گورمیر در سمرقند که مدفن امیر تیمور و فرزندانش به همراه استادش میرسید برکت است و یا مزار و مسجد بی بی خانم، همسر امیر تیمور گورکانی در سمرقند و بنای هارونیه، از جمله آثار تاریخی هستند که به دلیل رعایت آداب زیارت از سوی جمعی مورد مطالعه قرار گرفته اند (خلیل پور،۱۳۷۷: ۱۵۹).
۲-۲۸-۳- کارکرد اقتصادی
کارکردهای اقتصادی یک زیارتگاه را باید در اعتبارات مالی آن جست و جو کرد. افرادی که به اماکن معنوی مراجعه می کنند، هدایای نقدی و غیرنقدی خود را به زیارتگاه پیشکش می کنند. علاوه بر این، این گونه اماکن معمولاً دارای بناها و زمین های وقفی فراوانی هستند که وجود این نوع وقف ها به اعتبار اقتصادی زیارتگاه کمک می کنند. «وجود یک زیارتگاه به دلیل مراجعه افرادی که برای زیارت امامزاده می آیند و مخارجی را که برای این کار متقبل می شوند و همچنین هدایایی که به این مکان مقدس پیشکش می کنند، همگی در رشد و توسعه اقتصادی منطقه نقش مهمی دارند. بخش عمده ای از درآمد زیارتگاه صرف فعالیت های اقتصادی می شود که این مسأله به رشد و توسعه اقتصادی منطقه کمک می کند».
ضمن آن که اختصاص نذورات بعضی از زیارتگاه ها به نوادگان و یا مستحقین در زندگی آنها نقش مهمی می تواند ایفا کند. همچنین در روزهای خاص ، وجود بازارها و دستفروش ها که کالاهای خود را در معرض فروش زایرین قرار می دهند، از کارکردهای مهم اقتصادی زیارتگاه ها به شمار می رود (همان:۱۶۴).
۲-۲۸-۳- کارکرد اجتماعی
زیارتگاه ها در ساخت، بافت، روابط و قوانین اجتماعی ، نقش مهمی را داشته و دارند. «یکی از کارکردهای اجتماعی زیارتگاه نقشی است که آنها به عنوان پناهگاهی برای مظلومان و ستمدیدگان و یا توبه کنندگان و بازنشستگان ایفا کرده اند. این نقش از بست نشستن روحانیون برای احیای قوانین اسلامی، تا پناهنده شدن اشرار برای گرفتن تأمین جانی ، قابل بررسی است» (مدنی،۱۳۷۰: ۳۸و۳۹).
۲-۲۸-۴- کارکرد فرهنگی
فرهنگ از جمله پدیده هایی است که به شدت تحت تأثیر مذاهب و آیین ها و مناسک آنها قرار می گیرد. فرهنگ ایرانیان پس از فتح ایران توسط مسلمانان در ارتباطی که با ویژگی های فرهنگی جدید پیدا کرد، تغییرات فراوانی را پذیرفت. به وجود آمدن اماکن مذهبی در بخش های مختلف ایران و ماوراء النهر، تغییرات فرهنگی و همچنین رفتارهای فرهنگی خاصی به وجود آورد. افرادی که به مزارها مراجعه می کنند، رفتارهای خاصی را بروز می دهند که ریشه در آداب و رسوم، اعتقادات، اندیشه ها، تفکرات و به طور کلی فرهنگ آنها دارد. مردمی که به زیارتگاه ها مراجعه می کنند، نوعی ارتباط با یکدیگر برقرار می کنند که نتیجه این ارتباط می تواند به تبادلات فرهنگی منجر شود . این افراد هر کدام ویژگی های فرهنگی خود را در معرض دید دیگران قرار می دهند و از این طریق فرهنگ خود را منتقل می کنند. از طرف دیگر، با مشاهده رفتارها و ویژگی های فرهنگی دیگران، از آنها تأثیر می پذیرند. ورود اصطلاحات و لغات جدید در زبان فارسی و تاجیکی نیز از جمله کارکردهای فرهنگی زیارتگاه هاست، مانند بقعه، حرم، صحن، مزار، مرقد، زایر و زیارت از این مجموعه اند. داستان هایی که از زندگی اجتماعی و مذهبی امامزاده ها و شخصیت های مذهبی نقل می شود ، جنگ ها و نبردهای آنان، چگونگی مردن، یا به شهادت رسیدن آنها و دوستان و دشمنانشان در فرهنگ عامه جای معتبری دارند، یکی از عوامل اصلی در دامن زدن به این دوستی ها و دشمنی ها می باشند. زیارتگاه ها به دلیل قدرت و اعتبار اجتماعی که دارند، همواره به عنوان مرکزیت یک منطقه بافت مسکونی و تجاری منطقه را در اطراف خود متمرکز می کنند و یا با «تحت الشعاع قرار دادن فعالیت های اجتماعی و اقتصادی ، منطقه را به یک شهر زیارتی تبدیل می کنند. «در سال های اخیر مسیر شهر بخارا تا مجموعه آرامگاهی خواجه بهاء الدین نقشبند به طول دوازده کیلومتر توسط دولت ازبکستان آسفالت شده و به صورت اتوبان چهار بانده برای استفاده زایرین و توریست های داخلی و خارجی مشاهده می شود» (پانوف،۶۸:۱۹۹۰).
۲-۲۹- نظریه مذهبی به عنوان منشأ پیدایش شهر (شهر به عنوان عبادتگاه)
بیشتر محققانی که درباره نقش عامل مذهبی در پیدایش شهر ها به تحقیق پرداخته اند، در میان ادیان مختلف بیش از همه بر ارتباط اسلام با توسعه شهری تاکید می کنند. بسیاری از جغرافیدانان و تاریخ نگاران اسلامی نظیر «ابن خلدون»، در بحث شهرنشینی، به تفاوت های دو سیستم فرهنگی قبل و بعد از اسلام اشاره می کنند: الف) سیستم فرهنگ بادیه نشینی و کوچ نشینی قبل از اسلام ب) سیستم فرهنگ شهری با ظهور اسلام. طرف داران نظریه مذهبی در پیدایش شهرها معتقدند عوامل مذهبی در به هم پیوستن گروه های مختلف اجتماعی در سکونتگاه های مختلف انسانی و نیز تمرکز جمعیت و پیدایش شهر ها، به ویژه در دوره های قدیم بسیار موثر بوده (شکویی،۱۴۵:۱۳۸۷). در بسیاری از شهرهای اولیه قدرت اصلی در دست کاهنان شهر بود. در این دوره ها معابد از چشم اندازهای ویژه شهری به شمار می رفت و مازاد تولید به دستور کاهنان یا در انبارهای شهر ذخیره می شد و به مصرف می رسید یا در تولیدات سکونتگاه های مجاور مبادله می شد. زمانی که معبد در مکان های پر جمعیت به ویژه سکونتگاه های مرکزی که بازار قبیله در آنها وجود دشته، ساخته می شد، به تدریج تأسیسات شهری و تقسیم کار به وجود می آمد و روستای مرکزی کارکرد شهری پید می کرد. بدون شک عامل مذهب از عوامل اصلی در پیدایش و توسعه شهر نشینی در دوره های قدیم بود (شکویی،۴۵:۱۳۸۰). وجود خانقاه، زاویه، آرامگاه ها و اماکن متبرکه، سقاخانه ها، تکایا و حسینیه ها از اماکن مذهبی مهم و مقبری هستند که در ادوار مختلف تاریخی و بنا بر اعتقادات مذهبی شهریان از منزلت خاصی برخوردر بوده و عامل مهم در شکل دادن شهرهای اسلامی بوده اند (نظریان،۲۸:۱۳۸۱).
۲-۳۰- تحولات کالبدی – فضایی مراکز مذهبی
۲-۳۰-۱- معبد و پرستش گاه
معبد مکان عبادت برای انسان بوده و جایی است که امر عبادت در آن تحقق می پذیرد. تا پیش از شکل گیری آیین بودا، نشانه ای از مکان های ساخته شده یا از پیکر های ساختمانی دیده نمی شود که به توان به عنوان معبد تلقی شود. بعد از مدتی که معابد بودایی با روش هایی کم و بیش مشابه بنا شدند. این معابد ضمن توسعه ی نهادین، دارای تجهیزات یا بناهای دیگری نیز شدند که به کارای اصلی و مدیریت امور اداری، مذهبی و تربیتی یا تعلیم و تبلیغ اختصاص یافتند.
نیمه ی دوم هزاره ی اول پیش از میلاد شاهد به وجود آمدن و توسعه یافتن ساختمان هایی است که به تمرکز دادن شهروندان در محدوده ی فضایی و در زیر یک پوشش واحد، اختصاص داشتند در یونان، اولین معابد، متعلق به سال های نزدیک به همین زمان ساخته شده اند (رضویان،۱۶۰:۱۳۸۱). در ایران نیز معابد ایرانیان مهر پرست در غرب ایران، در همین دوره ساخته شده اند تا بعد ها در دوره های اولیه میلادی جای خود را به کلیسا دهند. ایرانیان پیرو زرتشت آتشکده های خود را با سادگی درخشنده، در مجاورت زیستگاه ها می ساختند و شاید به این شکل، ریشه های فکری و نزدیکی خود را با فرهنگ و آیین نشان می دادند.